وەفایی و شکۆی شیعر لە خزمەت شێخ عوبەیدۆڵا نەهری

08/08/2023

ئامادەکردنی: هیوا ساعدی
🔸شیعری وەفایی لە هەڵڕشتنی سووتان و کڵپە ویژدانیەکانی ناخ و تەقاندنەوەی کانیەکانی سۆز و دەروونەوە هەڵدەقوڵێ .
یان سەرسامبوون و دەربڕینی ناخ بە پێکهاتەکانی دەرەوە .. وەکۆ جوانیەکانی سروشت و موعجیزەکان و گەورەیی و پیرۆزی پەروەردگار ، عەشق و کاریگەریەکانی دولبەر ، کەسایەتی و پاڵەوانە ئەفسانەییەکان. لە بەرگێکی ئیستاتیکی و تا ڕادەیەکیش ئیرۆتیک . بەمانایەک ، شیعری ڕۆمانسی سووتان و هەڵقووڵانەکەی لە ناخ و دەروونەوەیە بۆ کێشانی وێنەی پێکهاتە و شتەکانی دەرە . یان بە مانایەکی تر ، ئاراستەکان لە ناوەوە بەرە و دەرەوەن . وەفایی شاعیریش وەک هەر شاعیرێکی سەردەمی کلاسیک بەم دید و ڕۆحە ڕۆمانسیەوە شیعری نووسیوە . 
🔸هەست و خەیاڵە ناسکەکەی ، پێکهاتە و جەستەی شیعرەکانی وەفایی ڕەنگ دەکەن . خولیا و خەون و خەیاڵە جوانەکانی ئاودامانن بە شەونمی عەشق . عەشقێکی ئەفسووناوی و بێئەندازە تژی لە سووتان و کڕنۆش بردن و تا ئاستی ورێنەکردن و شێتبوون . وەفایی خۆی خەڵکی سابڵاغە و لە ڕێگەی حوجرەکانی ئایینیەوە خوێندەواریەکی باشی هەبووە .. جگە لە زمانی کوردی زمانی عەرەبی و فارسیشی زانیوە .. بە زمانی کوردی و فارسی شیعری نووسیوە .. قوتابخانەی هەبووە .. قوتابیانی فێرە خوێندەواری و وێژە کردووە ..ئەدەب و پێناسەی شاعیر ، پەروەردەی دەستی وەفایین . وەفایی لە ساڵی ( ١٨٦٦ ی زایینی ) دەچێتە نەهری و بۆ چەندین ساڵ لەلای بنەماڵەی شێخ نەهری دەمێنێتەوە .. وەفایی لە ئاکامی دووری لە دۆست و ئەحباب و هاوڕێ و کەسوکارە نزیکەکانی خۆی ، هەمیشە هەست بە تەنیایی و بێتاقەتیەکی ڕۆحی کردووە و هاوکات کەسێکی هەست و سۆز ناسک و عاشق بووە . هەموو غوربەت و هەست و مەیلە ئیرۆسی و شەیداییەکانی خۆی ، بە جوانکاریەکی ڕۆمانسیانە لە شیعرەکانیدا لە بارانبەر پەیکەری دولبەرەکەی دەربڕیوە .. عەشق لە شیعرەکانی وەفایی سنوورێکی بەرینی داگیرکردووە ، عەشق لە شیعرەکانی وەفایی حیکایەتێکی ڕۆمانسی و پڕە لە هەست و خۆلیای چەپێندراو لە هەمانکات هاوارێکە بۆ ڕزگار بوون لە دەست ئاهی تەنیایی و غوربەتی ڕۆحی ، دەگێڕنەوە . وەفایی جارێکیان لە خزمەت شێخ عوبێدوڵا دەبێت ، لەو دەمەدا کەنیزەی شۆخ و شەنگی جوانکیلە و پەریئاسا دەبینێ ، کە لە گوێسانەکەوە بە لەنجە و عیشوە و نازەوە خەریکی تەشی ڕستنە ، بە نیگا گەرمەکانی جارجارەش ئاگر لە چاوەکان و جەستەی وەفایی بەردەدات ، وەفاییش لە نێو ئەم سووتانە دۆزەخیە و لە بەرانبەر ناز و نەرم و نیانی و شۆخ و شەنگی شیرین هەموو دەمارەکانی عاتیفەی دێتە سەما و وەسفی جوانی و لەنجە و لاری و تەشی ڕستنەکەی دەکات و دەلێ:

تایێکی ڕیشەیی دڵ بە نووکی غەمزە دادا 
دەستێکی بۆ سەما برد ڕووبەندی ماهی لادا 
ئافەی گوڵی عەیان بوو عگری بەدەم سەمادا
باریک و لووس و ناسک دوو زولفی خاوی لادا 
وەک شاخی گوڵ بەلادا شیرین تەشی دەڕێسێ

🔸وەفایی لەم شیعرەیدا ، داهێنانێکی گەورەی کردووە ، هەموو پێکهاتەی شیعرەکە ، چ مامەلەکردن لەگەڵ زمان و چ وەسف و وێنە و خەیاڵی شیعرەکە ، هێندە لە بەرگێکی ناسک و جوانکاری دایە ، شیعریەتی لێ دەچۆڕێت . بەهای جوانی شیعرەکە توانای مانەوەی بەردەوامی هەیە . وەفایی وەک شاعیرێکی ڕۆمانسی جواننووس ، بۆ دەرخستنی ناخ و دەروونی پڕ لە ناسۆری خۆیی و هاوکات چەمانەوە و وەسفکردنی جوانیەکانی دولبەرەکەی هەوڵ و شیعری لەم بابەتەی زۆرن ئەوەتا لە شیعرێکی تر دەڵێت:

گوڵئەندام ئەی تەنافی گەردنم زولفی پەرێشانت 
عیلاجێ چارەیێ ڕوحمێ ئەمان دەستم بە دامانت
غریبی تۆم نەخۆشی تۆم بە گۆشەی چاوی بیمارت
ئەسیری تۆم شەهیدی تۆم بە نووکی تیری موژگانت 
اشارەت آفتی ڕۆحم کلامت غارتی کردم 
تبسم سیحری لێوانت تکلم زێڕ و مەرجانت 

تا لە کۆتاییەکەیدا دەڵێت:

(وەفایی) کەوتە حەلقەی زولفت ئیدی مەیدە بەر موژگان
کە من کوشتەی تەنافت بم چ حاجت تیرە بارانت 

وەفایی یەکێک بووە لەو شاعیرە هەست ناسکانەی کە هەموو جوانیەکانی ژیانی لە نێو جوانی زولف و موژگان و چاو و قەدو باڵای دولبەرەکەی دا بینیوە و هەموو خۆشی ئارامیەکانیشی لەنێو نیگایەکی گەرم و بزەیەکی مۆنالیزایی سەر ڕوخساری دولبەرەکی دا هەست پێکردووە .. لە هەمانکاتیش بەبێ هیچ فشار لەخۆکردنێک هەست و خەیاڵەکانی لەنێو قووڵایی دەروون و ناخی هەڵقوڵاون . ئەم شاعیرە دڵتەڕ و دڵ پڕ لەبرین و زوخاو بە ئاگری عەشق ، وە نەبێت تەنها ئاهوناڵە و سووتانەکانی تەنها بۆ جوانی دولبەرەکەی بووبێت و تەنها وەک سوارچاکێکی شەیدا ، شیعری عاشقانەی نووسیبێ ، وەفایی هێندە هەست و سۆزێکی شاعیرانە و ڕۆمانسیانەی هەبووە ، بە ئەندازەی دولبەرەکەی سەرسامبووە بە گوڵ و گوڵزار و ڕەنگینی و جوانیەکانی سروشت وەک دەڵێن ( هەرکەسێک دەسکە گوڵێکی بە دیاری بۆ هێنابا ، وایدەزانی ئەسپێکی حدودیان پێشکەش کردووە .
هاوکات لە باخچەی ماڵەویدا جۆرەها گوڵی ڕواندووە لە چەشنی شەوبۆ و شێست پەڕ و زمانەگا و نازناز و لاولاوەی زەرد و سوور و بنەوشەو گوڵەباخ و چەندانی تر . هەمیشەش جوانی گوڵ و گوڵزار و ڕەنگینی سروشتی بە جوانیەکانی دولبەرەکەی وێنە کردووە ، یان بە مانایەکی تر ، دولبەرەکەی هەمیشە بە گوڵزاری باغ و گوڵزاران وەسف کردووە ، وەک گوڵێکی جوان و گەش کە جوانی و ڕووناکی بە ژیان دەبەخشێت و بۆن و بەرامەکەشی دڵ و ڕۆحی مرۆڤەکان ئاسوودە و ئارام دەکات ، ئەوەتا لە شیعری ( ئەی پڕ تەوی حوسنت ) دا دەڵێت:

ئەی پڕ تەوی حوسنت هەموو ڕەنگی گوڵەباخان 
نەشئەی نەزەرت شەوقی دڵ و ژەوقی دەماخان
ئەسماء و ێفاتن بە تەجەللا لە وجودم
یا شەو بوو کەتۆ هاتی لێمت کردە چراخان
تۆ هاتیە گولشەن بە سەر و زولفی بڵاوت 
زۆر پێ نەچوو ڕۆیی لە چەمەن لالە لەداخان
ئەو کولمە کە ئاسایشی سەد دائرە زولفە
گوڵ شەوقی بەشەو داوە چراخان لە باخان 

هەرچەندە وەفایی خۆی خەڵکی سابڵاخ بووە بەڵام هەروەکو لە سەرچاوەکان باس دەکرێ ، وەفایی دوای ئەوەی شیخ عوبیدولای نەهری دەبێتە ڕابەر و مورشیدی خانەقای نەهری وەفای یش لەوساوە دەبێتە مورید و دواتر میرزای شێخ و چەندین ساڵ هەر لەماڵی شیخ لە ژوورێکی تایبەت بە خۆی دا دەمێنێتەوە .. شیخ عوبیدوللا کاریگەریەکی بێئەندازەی لەسەر وەفایی دەبێت و لە هەمانکات ڕێزێکی تایبتی بۆ وەفایی دەبێت و زۆری خۆشدەوێت . وەفایی یش بێئەندازە سەرسامە بە جوامێری و شەهامەت و سەنگینی و لێهاتووی شیخ چ وەکو پیاوێکی ئایینی و چ وەکو سەرکردە و قارەمانێکی ئەوکاتە .. پاش ئاوارەبوونی شیخ و دواتر کۆچکردنی یەکجارەکی .. مردنی شیخ کاریگەریەکی بێوێنە لەسەر باری دەروونی و ڕوحی وەفایی دادەنێت .. ئەم کاریگەرییە لە قەسیدە ڕەنگ دەداتەوە و وەکو شیوەنێکی تایبەت بە ماڵئاوایی کردنی شێخ عوبێدوڵلای سەرکردە و هاوکات لەگەڵ شێخ عەبدولقادری کوڕی شێخ عوبەیدوللاش هەمان نزیکایەتی هەیە بە هەمان خەشەویستی و دڵسۆزییەوە ، شئعر بۆ ئەمیش دەنووسێت..

وەفایی لەهونراوەیک بۆ شێخ عوبێدولا دا دەڵێ:

درێخا بای خەزان دایە بەهاری شۆخ و ڕەعناکەم 
لە اچهاری عمل کەوت ئافتابی عالەم ئاراکەم
ورق و ڕێزان خەزان کەوتە ڕزان وچعی چەمەن گۆڕا
بەسەر چوو فێلی گولگەشت و تەماشای باخ و ێحراکەم
خەزان هات و چەمەن چۆڵ بوو لە نەغمەی بولبول و قومری
درێخا حەسرەتا بۆ گوڵ عوزاری سەر و باڵاکەم
لە گریان ئاسمان دامانی سوور بوو شینی داناوە
مەگەر گیراوە یا مائل بە شەو بوو ڕۆژی ڕووناکەم
تا دەگاتە ...
بە قوی جاژبەی دڵتان ( وەفایی ) دەست و دامانە
چنابی گەر لە سایەی ئێوە قەتعی ما سوی اللە کەم 

هەروەها لە قەسیدەیەکی تر بەناوی ( بۆ شەهیدی نیشتیمان شیخ عەبدولقادر ...... ) دا دەڵێ:

گاه دەگریێم گاه دەسووتێم غرقی ئاو و ئاورم
ئاخ لە بەر بەختی سیا نازانم ئەز بۆچ نامرم
هەر کە دەتبینم دەڵێی تۆ شەم منیش پەروانەتم 
تا سەراپا ئەبمە کۆی زوخاڵ قەت ئارام ناگرم
هەر ڕەگەم تارێکە تالەی دێ لە شەوقی ڕوویی تۆ 
عندلیب و مگربم خۆشخوان گوڵی ڕامووشگەرم
عکسی زولفی ڕووتە مایەی جۆشسی گریانی من 
چیبکەم ئاخر چاو پڕ ئاو و دوودی عودی مجمرم

تا دەگاتە:

وەک ( وەفایی ) دڵ بدە و دین دانی بۆ ێاحب دڵێک
تا بزانی بۆچی من عاشق بە حسنی قادرم 

🟠وەفایی و شیعری سیاسی هاوچەرخ

🔹وەفایی شاعیرێک بووە زیاتر لەنێو ڕووبەری عەشق و حەسرەتەکانی ئەوین داهێنانەکانی خۆی کردووە ، شیعرەکانی هۆکارێک بوون بۆ دەربڕینی کڵپە و سووتانەکانی دەروون و هەست و سۆزی ناوەوەی .. کەمتر بەلای سیاسەت ڕۆیشتوە .. دەتوانین بڵێین ، وەفایی هێندەی شاعیری عەشق و جوانی بووە ، هێندە شاعیری نەتەوە و نیشتیمان نەبووە .. با بزانین مامۆستا گیو موکریانی لە پێشەکی دیوانەکەی وەفایی لەم بارەوە چی بۆ نووسیوە:

(هەرچەندە " وەفایی " یەکێک بووە لە گەورە ئەستێرەکا کە لە ئاسۆی سابڵاخەوە هەموو کوردستانی ڕەوشەن و تروسکەدار کردووە و لە سایەی هەوایانی تەڕ و خۆش و ئاهەنگە نووژەنە دڵڕفێنەکانی..) دیارە ئەم سەرەتایە دانپیانان و خوێندنەوەیەکی دروستە بۆ شیعر و داهێنانەکانی وەفایی بەڵام ، ئەوە ئەسلی مەبەستەکەی مامۆستا گیو نیە بەڵکو ، ئەوە سەرەتایەکە بۆ هەڵڕستنی بیرۆکەی تر کە دەڵێت (هەڵبەست نمونەی هەستی نەتەوەیە و بوێژ و هەستیاریش دەبێ هەست بە زۆرترین چتی وا بکات و لە نهێنی یانی ئەوتۆ بدوێ کە بیری کەسی پێ ڕانەگات وە دەبێ پەردە لەسەر زۆر چتی داپۆشراوی وا لا ببات کە سوودی کۆمەل و گەل و نیشتیمانی تێدا بێت..) ئەوە ڕوانگەی مامۆستا گیوە بۆ شاعیر و شیعر . بەمانای شیعر دەبێ لە چۆن ڕووبەرێک کار بکات و خۆی لە قەرەی چ بابەتێک بدات یان بە مانایەکی تر ، ئەمە وەزیفەی شیعرە .
hiwa pak, [Aug 8, 2023 at 17:26]
ئینجا هەر لەم پێشەکیە لە دوای ئەم پەرەگرافە مامۆستا گیو دەبێژێت (منیش لەو ڕووەوە بە نێوی هەموو کورد و کوردستان پەرستێکی پاک و یەک ڕەنگ بە گشتی و بە نێوی هەموو دڵسۆزێکی دڵ و دەروون پاکی موکریانی یەوە بە تایبەت بە هەزاران پەرۆش و داخەوە گلەیی لە ڕەوانی وەفایی دەکەم کە بۆچی تەواوی سەلیقە و لێهاتوویی و توانای زانست و بیروباوەڕی خۆی لە پێناوی خەت و خالی یار و خانەقا و شێخەکاندا چوواندووە وە بۆچی دەبێ کەموزۆر ئاورێکی لە کوردستانێکی دابەشکراو و کوردێکی دواکەوتوو و بەشخوراو و دیل و ئێخسیر نەداوەتەوە وەکو خانی و سالم و حاجی و ئیتر ، تا ئێمە ئەمڕۆ لە جیاتی گلەیی شانازیمان پێوە کردبا..) دیارە مامۆستا گیو هێندە دڵ پڕ و تووڕەیە لە وەفایی بۆیە دڵی بەم گلەییانە ئاو ناخواتەوە و لە شوێنێکی تردا دەڵێت ( بەڕاستی ئەگەر ئێستا وەفایی سەری خۆی لەژێر خاکی دەرێنی و تەماشایەکی هەستی بەرزی هاو زمان و بووێژەکانی ئەو سەردەمەی بکات و بە ووردیش سەرنج بداتە سەر ئەو کارەساتەی کە بەسەر شەهیدانی ڕێگای ئازادی بەهەشتی شێخ عبدولقادری نەهری و سەید محەمەدی کوڕی هاتووە کە ئەو دەیپەرستن ئەگەر گۆڕ وەخۆی گرێتەوە لە شەرمەزاریان خۆی داویتە نێو دڵی گۆڕەکەیەوە و لەو بڕوایەی دام کە لە ڕۆژی ئەسلان (یوم القیامە) یش دا ڕووی وەی نابێ سەر بڵند کاتەوە ..) مامۆستا گیو لە بڕگەیەکی تر بە ئاشکراو بە ڕوونی هیچ لە دڵی خۆیدا ناهێڵیتەوە و دەڵێت (ئەوێستا ئەمن بە ڕاستی لایەنگیری وەی نەبووم کە بەو هەموو ڕەنج و ئەرکەوە ئەم دیوانە چاپ و (وەفایی) یەو هەموو بەدنمەکی و سپلەیی و تاوانەوە بخەمە ڕێزی بووێژە بەرێزەکانمانەوە بەڵام فەرموودەی مێژووناسی گەورە و بەنێوبانگ بەهەشتی داماو (حسێن حزنی) موکریانی برام ناچاری کردم کە هەزارجارانم پتر لێ بیستووە دەیفەرموو (ئەگەر بە زمانی کوردی جنێوم پێ بدرێ لەوەم پێخۆشترە کە بە زمانی بێگانان ئافەرینم لێ بکرێ)..... دیارە بەندەش بە بختیاری کاتی مان و نەمانی خۆمی دەزانم کە بۆ هەموو فەرمانێکی کاکی گەورە و گران یەکرەنگی خۆشی نەدیتوی خۆم کوڕنوشێ بەرم ...). بە مانایەک ئەگەر لەبەر فەرموودە و قسەکانی بەڕێز حسێن حزنی موکریانی نەبا مامۆستا گیو لەبەر ئەوەی وەفایی شیعری سیاسی نەگووتوە ئامادە نەبوو دیوانەکەی بۆ چاپ بکات . چونکە لە گۆشە نیگای مامۆستا گێو ، شاعیران وەک چۆن لە خەمی چەمکەکانی عەشق و بابەتە زاتی و دەروونیەکانی خۆیانن ، بەهەمانشێوەش دەبێ لە خەمە نەتەوایەتیەکان و خاک و نەتەوە و نیشتیمان دا بن.

وەفایی و هەستی نەتەوەیی.

لەم لێکۆڵینەوە و لە تێڕامان لە سەرتاپای شیعرەکانی وەفایی ئەوە دەبینین ، کە وەفایی کەمتر لە ڕووبەری سیات دا ئیشی لەسەر شیعرەکانی کردووە و زیاتر هەست و سۆز و دەروونی خۆی بەرانبەر مەحبوبەکەی ، هەستە تەنیایی و غوربەتیەکانی خۆی ، یان سەرسامیەکانی بە دونیای دەرەوە دەربڕیوە . لەم بەشەدا هەوڵ دەدەین قسە لەسەر کەسایەتی وەفایی یان کۆی هەستی نیشتیمان پەروەری و هەستە نەتەوایەتیەکانی ئەم کەسایەتیە بکەین ئەویش بە پشت بەستن بە کتێبی ( بیرەوەریەکانی وەفایی ) کە لە گرد و کۆی مامۆستا ( قازی محەمەد خزر ) و وەرگێڕانی لە فارسیەوە ( محەمەد حەمە باقی ) یە . ئەم کتێبە پێمان دەڵێت .( وەفایی لە ساڵی ١٨٦٦ ز چۆتە خزمەت شێخ عوبەیدوللای نەهری ، واتە سالێک دوای ئەوەی شێخ عوبەیدوللای نەهری لە جێی شێخ محەمەد ساڵحی مامی لە خانەقای نەهری دەبێتە جێگر و مورشیدی تەریقەتی نەقشبەندی .. ل ٥ ) .. وەفایی لەو کاتەی دەچێتە خزمەت شێخ و هەروەکو لە بیرەوەریەکانی خۆی باسی دەکات نزیکەی بۆ ماوەی چواردە ساڵ دەبێتە ئەڤیندارێک و دڵسۆزێکی شێخ ، واتە دەبێتە مورید و بە هۆی ئەو ڕێز و کەسایەتیەی هەیەتی لەلای شێخ ەوە بە میرزا بانگ دەکرێت و دەبێت بە یەکێک لە مورید و میرزاو دۆستێکی زۆر نزیکی شێخ عوبەیدوڵلا ، وە لەوێدا بەردەوام دەبێت تا دوای ساڵانی ڕاپەڕینە بەناوبانگەکەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری .. کە ئەم ڕاپەڕینە ڕۆڵێکی بەرچاو و بە نوێترین ڕاپەڕینی ئازادیخوازانەی لە مێژووی بزاڤی کورد دا باس دەکرێت .. مەبەستی ئەم ڕاپەڕینەش بە دژی فارسەکان بوو ، بۆ ڕزگارکردنی هەردوو بەشی کوردستانی ڕۆژهەڵات و باشوور بۆ پێکهێنانی کیان و دەولەتێکی کوردی لە ناوچەکەدا .. بێگومان شێخ عوبەیدوڵڵا خاوەنی نزیکەی ٢٠٠ گوند بووە .. دوای ئەوەی لە ساڵی ١٩٦٥ ز دەبێتە مورشیدی تەریقەتی نەقشبەندی کە خانەقای ئیرشادی لە خانەقای نەهری دەبێت ، لە ویلایەتی هەکاری ، لە ڕووی جوگرافیەوە کەوتۆتە ناوەڕاستی کوردستانەوە شێخ دەسەڵات و ڕابەرایەتیەکی فراوانی ناوجەکەی دەکرد ، کە پێکهاتبوو لە سەدان مەلا و میرزا و ئاغا و سەرۆک خێل و عەشیرەت و خەلیفە و مورید و سۆفی و تەنانەت لە ناوچە جیاجیاکانی کوردستانەوە . هەروەکو وەفایی بۆمان باس دەکات . دیوەخانی شێخ جمەی هاتووە لە خەڵک ڕۆژانە ٤٠٠ تا ٥٠٠ میوان لە هەموو پلە و ئاستەکانەوە لە دیوانی شێخ میوانداری و خزمەت کراون ..
hiwa pak, [Aug 8, 2023 at 17:26]
وەفایی لە پەیوەندییەکی زۆر نزیک دەبێت لە شێخ و جێگە و مەکانێکی تایبەتی دەبێت .. هەر لە ماڵەکەی شێخ سوکنەیەک دەدەن بە وەفایی و لەوێدا وانە بە کوڕەکانی شێخ و هەندێک لە منداڵانی بنەماڵە دەڵێتەوە .. وەفایی دەبێتە میرزا و بە یەکێک لە جێگای متمانە و پاوەڕپێکراوی شێخ عوبەیداڵڵا و تەنانەت زۆربەی نامە تایبەت و نهێنیەکانی شێخ وەفایی دەینووسێت و لەوەش زیاتر ، هەروەکو وەفایی خۆی دەڵێت ( هەمیشە کیسە مۆری موبارەکی حەزرەتی شێخ لەلای من بووە ..) یان تەنانەت لەو گەشتە هاوینانەدا کە شێخی نەهری ، هەواری بۆ بناری هەندێ زۆزانی نزیک بردووە وەفایی دەڵێ ( هەر بە تەنیا من و سەیید عەبدولڕەحمان ی خزمی شێخ ، مەحرەمی ڕاز و نهێنیەکانی ڕەشماڵی تایبەتی شێخ بووین .. ل ٢٢ ) .. لە هەمانکات شێخ بۆ زۆرێک لە کاروباری سیاسی گرینگیش هەر متمانە بە وەفایی دەکات و بە نوێنەرایەتی خۆی دیاری و دەستنیشانی دەکات . بۆ نموونە ، ئەو کێشەیەی کە ساڵی ١٨٧٤ ز لە ئەنجامی ئەو کوشت و کوشتار و زوڵم و ستەمەی میری ورمێ و مەرگەوەڕ بەرانبەر دانیشتووانی ئەو ناوچانەی ژێر دەسەڵاتی شێخ دەیکەن ، دەبێتە هۆی دروستبوونی پشێوی کێشەی سیاسی بو هەردوو سنوورەکانی دەولەتی عوسمانی و ئێران . وە لە ئەنجامی ڕەخنە و گوشار و گازاندەی شێخ عوبەیدوڵڵا ، کار دەگاتە ئەوەی پێکێنانی کۆمیسیۆنێکی نێودەولەتی کە بریتی دەبێت لە نوێنەرایەتی هەردوو دەوڵەتی ئێرانی و عوسمانی و نوێنەری شێخ عوبەیدوڵڵا .. هەروەک وەفایی لە بیرەوەریەکان باسی دەکات (وەفایی خۆی لەم کۆمیسیۆنەدا دەبێتە نوێنەر و دەمڕاستی شێخ و لە هەمانکاتیشدا دەبێتە سکرتێری کۆمیسیۆنە سێ قۆڵییەکە و بۆ ماوەی " ١٤ – ١٥ " مانگ ، خەریکی چارەسەری ئەم کێشەیە دەبن).

لێرەدا دەبینین ، لە پاڵ باوەڕ و مەسەلە ئایینیەکان وەفایی بۆ ماوەیەکی دوورودرێژ لە ژێر ساباتی بنەمالەیەکی ئایین پەروەر ونیشتیمان پەروەر و خەمخۆر بۆ کێشە و مەسەلە نەتەوایەتیەکان ماوەتەوە ، لە پێناو چارەسەرکردنی کێشەکان و بەدیهێنانی مافەڕەواکانی کورد هاوکار و کەسێکی دڵسۆز و جێگای متمانەیان بووە .. ئەوەش ئەوەمان بۆ ڕوون دەکاتەوە کە وەفایی تەنها خاوەن خوێندەواری و ڕۆشنبیریەکی شیعری و ئەدەبی نەبووە بەڵکو ، خاوەن بیروباوەڕێکی نەتەوەیی و کەسێکی نیشتیمان پەروەریش بووە .. هەر بۆیە لە ئاکامی جوامێری و لێهاتووی خۆی ئەم جێگا و مەکانە و ئەم متمانەیەی لە شیخ عوبەیدوڵلا و دواتر شیخ عەبدوڵقادری کوڕی و تەواوی بنەماڵەی نەهری یەوە بەدەستهێناوە.

شیخ عوبەیدوڵلا دوی ڕاپەڕینەکەی ، لەسەر داوای کاربەدەستانی کورد لە ژێر گوشاری ڕووس و ئینگلیز و ئێران ، دوای زۆرێک لە دانیشتن بە مەبەستی گفت و گۆ ، دواوەتی دەکەن بۆ ئەستەموول ، لەسەرەتا ڕیز و حورمەتی زۆری دەگرن دواتر تەلەکە ئاشکرا دەبێت و دەستبەسەری دەکەن .. دوای مانەوەی دە مانگ بە دەستبەسەری پاسان لە ئۆگستی ساڵی ١٨٨٢ بە پاسپۆرتێکی دروستکراو توانی بگەریتەوە بۆ بارەگاگەی خۆی لە نەهری .. هەمدیسان جارێکی تر ، لەسەر داوای ئێران و بەریتانیا و ڕووس فشارخرایەوە سەر تورکان تا لە هەولێکی تر ، چەکدارە تورکەکان شێخ یان بە دیل گرتەوە و لە ٢٩ی سێپتەمبەری ١٨٨٢ بە دیلی ڕەوانەی موسل یان کرد لەوێوە بەرە و ئەسکەندەروونە و لەوێشەوە بۆ بەیرووت و پاشان بۆ حیجاز دوورخرایەوە . لەوێدا مایەوە ، تا لە ساڵی ١٨٨٣ دا کۆچی دوایی کرد . وەفایی دوای مەرگی شیخ عوبەیدوڵلا ، تا ماوەی هەشت ساڵ چاوی بە بنەماڵەی شێخ نەکەوتووە تا لە ساڵی ١٨٩١ وەفایی لەگەڵ خەلیفە مەلا عەبدوللای زەردەدرووی هاورێی دا بە مەبەستی زیارەتی شیخ عەبدالقادری تاقە کوڕی شیخ عوبەیدوڵڵا بەڕێدەکەون .. وەفایی هەمان هەستو دڵسۆزی و وەفاداری و لە هەمان پەیوەندی لەگەڵ شیخ عەبدولقادریش دا دەبێت .. لە ساڵی ١٨٩٥ لەلایەن سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەمەوە ڕێگە بە شیخ دەدرێ تا بە ماڵ و منداڵەوە بگەرێتەوە بۆ ئەستەموول ، کە ئەویش لەگەڵ لەوسەردەمانەوە لەگەڵ باوکی هەندێک لە کەسانی بنەماڵەکەی نەفی کراوە .. شیخ عەبدولقادر کە دەگەڕێتەوە ئەستەموول ، داوا لە وەفایی دەکات ، کە خەریکی نووسینەوەی بیرەوەریەکانی بێت تا ئەمیش بۆ چاپ بکات . شیخ عەبدولقادر ماوەیەکی زۆر لە حیجاز دوور خراوەیی دەمێنێتەوە .. تا سەردەمی ڕووخانی ئیمبراتۆری عوسمانی و سەرکەوتنی مستەفا کەمال . جارێکی تر ڕێگەی پێدرا بۆ ئەستەموول بگەڕێتەوە ، دوای گەڕانەوەی بۆ ئەستەموول ، دەکەویتە پەیوەندی لەگەڵ دۆستان و سیاسەتمەدار و ڕووناکبیرانی کورد . لە ماوەی ساڵانی ( ١٩١٠ز- تا ١٩٢٤ ز ) لە پێکهێنانی چەندین ڕێکخراوی فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی و سیاسی دا .. بەشداریەکی کاریگەر و ڕاستەوخۆیان لە دۆخی کورد دا کردووە . بە تایبەت لە پێکهێنانی ( کۆمەڵەی تەعالی کوردستان ) دا و خۆی بووە بە سەرۆک . دوای ئەوەی کەمال مستەفای تورک لە هەموو بەلێنەکانی پەشیمان دەبێتەوە ، بزووتنەوەی ڕزگاری خوازی کورد شێوەیەکی تر وەردەگرێ لە ڕووبەڕوو بوونەوە و ڕاپەڕین .
hiwa pak, [Aug 8, 2023 at 17:26]
تا لە ئاکامدا شۆڕشی " ١٩٢٥ " ی بە سەرکردایەتی شێخ سەعیدی پیران کە شیخ عەبدولقادر یەکێک لە سەرکردە درەوشاوە و بەرچاوەکانی ئەم شۆڕشە دەبێت . هێزەکانی تورک زۆر دڕندانە ئەم شۆڕشەیان سەرکوت کرد و ڕابەرانی شۆڕشەکە و ڕووناکبیرانی کوردستانی تورکیایان بە سەدان و بە هەزاران گرتن و کوشتن دواتر لە سێدارەیان دان.

شاعیرانی کورد زۆرێکیان لە سەروویانەوە پیرەمێرد چەندان شیعری بە بۆنەی لە سێدارەدانی ئەم خەباتگێڕانە بە گشتی و شیخ عەبدولقادر بە تایبەتی نووسیوە . کە ئەمانە هەندێک لە نموونەی ئەم شیعرانەیە.

هاتن شەهیدەکان بە جلی سووری خوێنەوە 
دایکی وەتەن دە هەستە سڵاویان بسێنەوە 
شێخ قادرە لە پێشەوە ، سەرقافلەی ئەوان 
چەند جوانە ، خوین و ڕیش سپی ، پیرونەوجەوان

تا دەگاتە:

ئەو جەژنەی میللەت تێیدا کەساسە 
من سەرم شینە و بەرگم پەڵاسە 

شاعیر و شیعر و سیاسەت.

لە سەرەتا هەوڵدەدەین ، لەسەر ڕوانگە و بیرکردنەوە و قسەکانی مامۆستای بەڕێز و خۆشەویست مامۆستا گیو موکریانی قسە بکەین ، بەرانبەر شیعر و زمان و ئیستاتیکا و لە هەمانکاتیش پەیوەندی نێوان شیعر و سیاسەت . بەر لەهەر شتێک دەمەویت ئەوە بڵێم ، ئەمجۆرە بیرکردنەوانە بۆ شیعر ، بیرکردنەوەی زۆر نادروست و کورت بینن . بیرکردنەوەی قوولنەبوونەوە و خۆماندوونەکردن و بیرکردنەوەی دروشمئاسا و جۆرێک لە هەڵوێست نواندنە لەسەر حیسابی شیعر و ئیستاتیکای شیعری . ناکرێ ئەگەر کەسێک شیعری نەکردە هۆکارێک بۆ کێشە و مەسەلەیەکی دیاریکراو یان شیعری نەخستە خزمەت سیاسەت و کێشە نەتەوەیی و کۆمەڵایەتیەکان ئەوا ، ئەو کەسە بە سپڵە و تاوانبار و یان لە ئاستێکی نزم لە کەسایەتی و شیعرەکانی بڕوانین و ڕووی ئەوەمان نەبێت شیعرەکانی بۆ بەچاپ بگەیەنین . هەروەک و ئەوەی بەڕێز مامۆستا گیو لە پێشەکی دیوانەکەی وەفایی نووسیویەتی ، لەولاوەش شیعرەکانی ئەو کەسە لێوانلێو بێت لە جوانی و لە شیعریەت . کێشەکە لەوەدا نیە کە ، مامۆستا گیو لە ساڵانی حەفتاکانەوە ئەم قسانەی کردووە ، کارەساتەکە لێرەدایە ئەمجۆرە بیرکەدنەوانە بۆ شیعر و ئەدەب ئێستاش ئامادەیی هەیە . کە بە بڕوای من بیرکردنەوە و تێروانینێکی زۆر نادروستە . مەرج نیە هەموو کەسێک لەسەر سیاسەت بنووسیت لەگەڵ ئەوەش ، شیعر وەکو ژیان هێندە ڕووبەرێکی فراوانی هەیە جێگای هەموو چەمک و بابەتێکی تیا دەبێتەوە بە سیاسەتیشەوە .. من بەلامەوە ئاساییە شیعر دەم لە هەر بابەتێک بدات بەڵام ، بە زمانی شیعری و ئیستاتیکای شیعر نەکرێتە قوربانی هیچ بابەتێک . شیعر جگە لە گەمەیەکی زمانەوانی هیچی تر نیە .. یان دەتوانین بڵێین شیعر گەمەیەکی ئیستاتیکیە لەنێو ڕووبەری زمان . شاعیر خۆی بە پێی ئارەزووەکان و بیرکردنەوە و خەیاڵەکانی بڕیاری ئەوە دەدات لەسەر چی بنووسێت ، نە پەیوەندی بە زەمەنەوە هەیە نە پەیوەندی بە کێشە و پێکهاتەکانی دەرەوە هەیە .. شاعیر لە رێگەی حەزە چەپێندراوەکانی نێو ڕووبەری نەستی ، موخاتەبەی ڕابردووی دەکات ، لە ڕێگەی خەیاڵەکانی موخاتەبەی ئێستای دەکات ، لە رێگەی خەونەکانیشی موخاتەبەی داهاتووی دەکات .. بێگومان هەمووی لە ڕووبەرێکی نادیار و بەهۆی گەمەیەکی زمانەوانیەوە .. ئەوە خوێنەر و ڕەخنەگری زرینگ و بە سەلیقەن لەگەل دەقدا شۆڕببنەوە و بگەنە قووڵاییەکان و لە نێو رووبەرە نادیارەکان نەبیندراوەکان بە بیندراو بکەن و هێما و کۆدەکانمان بۆ بکەنەوە هاوکات ، لە ڕێگەی خوێندنەوەکانیان دەقێکی نوێمان پێ ببەخشن .
 
🔸ئامانجی شیعریش (گەڕانە بە دوای چەمکەکانی جوانی و بەرزڕاگرتنی بەها مرۆییەکانە...!).
 
ئەو شیعرانەی بۆ عەشق و خۆشەویستی دەنووسرێن ، لەنێو رووبەری بەها مرۆییەکان جێگایان دەبێتەوە . ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ڕوانگەکانی مامۆستا گیو دەبینین ، لەگەڵ هەموو توورەیی و بێزاریەکانی لە کەسایەتی وەفایی لەولاوەش ، هەندێک دانپیانان بەرانبەر ئیستاتیکا و داهێنانە شیعرییەکانی وەفایی دەکات و دەلێت ( هەر دەستە هەڵبەستێکی وەفایی چەشنە هەوایەکی ئاودار و خۆش و تایبەتی هەیە کە ئێستاش لە موکریانێ دا لەناو هەموو کۆڕێکی بەزم و ئاهەنگ و سەیرانگایێکی دا هەڵبەستەکانی وی بە دەنگ و ئاوازەیێکی وا خۆش و پڕ سۆز و ئاسمانی دەخوێندرێنەوە کە دڵی هەزاران دڵداران ئاور تێبەر دەدەن ) بەبڕوای من هێزی شیعر لەوە دایە کە سەرەرای هەر ڕەخنەیەک بەڵام ، ئاراستەی جوانیەکان لە دەست نەدەن ..