شوناسە پێکناکۆکەکان و پێکدادانەکان ( خۆرهەڵاتی نێوەڕاست)

2 رۆژ پێش ئێستا نوسەر

سەدیق دەروێشی

      جوغرافیای خۆرهەڵاتی نێوەڕاست هەڵگری کۆمەڵێک کێشەی بنچینەییە و سەرچاوەیان دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازییە مەزهەبییەکان و شوناسە نەتەوەیی و ئەتنیکی و کۆمەڵایەتی و کولتووری و سیاسییە جۆراوجۆرەکانی ناوچە. بێ شک هەر کام لەو شوناسانە ، بە گوێرەی جیهانبینی و نۆرم و بەها و باوەڕ و پارادیمەکان و خولیاکانیان دەڕواننە پرسەکان و لێکدانەوە و ڕەڤەیان بۆ دەکەن و بە مێتۆدی خۆیان بەرەنگاریی مەترسییەکان دەبنەوە.

     لە لایەکی دیکەوە ، بە هۆی ئەوەی کە بەشێک لەو قەومە کۆچەرانەی کە ئێستا بوونەتە خاوەن سەروەریی سیاسی یان باشترە بڵێین ، کراون بە خاوەن سەروەری سیاسی و خاوەن وڵات و وێژمانی دەستکردی نەتەوەیی- کە هیچ بەکگراوەندێکی مێژوویی و دێرینیان نیە- لە دێر زەمەنەوە تا کوو ئێستێ ، پێکدادانی سەرچاوەگرتوو لە  چڵێسی بۆ خاک و سامان و هێژموونی و باڵادەستی سیاسی و ئابووری ڕووی کردۆتە ئەو ناوچەیە و بەداخەوە ،  تاکوو ئەو 

چرکەساتە دەرئەنجامێکی یەکلاییکەرەوەی پۆزەتیڤیان لێنەکەوتووتەوە و بگرە ، بووتە هۆی سەرهەڵدانی ڕادیکالیزم ، سێکتاریزم ، فاناتیسم ، دوگماتیزم ، تیرۆریزمی تۆقێنەر و درووستبوونی  ژینگەیەکی کۆمەڵایەتی و سیاسیی نا تەندرووست لە ناوچەدا.

   شوناسە جیاکانی نەتەوەیی ، ئەتنیکی ، سیاسی وکۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان لە چوارچێوەی پارادایم و وێژمانی سیاسی دەسەڵاتدارانی وڵاتانی دیکتاتۆر و میلیتاریست و توتالیتێر و پاتریمونیال و مونارشییەکانی خۆرهەڵاتی نێوەڕاستدا بە مەترسی بۆ ئەمنییەت و "تەواوییەتی ئەرزیان" ئەژمار دەکرێن. هەر بۆیە ، بۆ سڕینەوەیان ، لە شێوازەکانی نەرم و تووندی وەک ئاسیمیلاسیۆنی کولتووری و کۆمەڵایەتی و مێژوویی و سیاسی و...زەبر و زەنگ کەڵک وەردەگرن.
ئەمەش پەرچەکرداری نەتەوە ژێرچەپۆکەکان و هەڵگرانی شوناسە جیاوازە زوڵملێکراوەکانی دیکەی  لێکەوتۆتەوە . هەوڵ و تەقەلا و تێکۆشان بۆ پاراستنی شوناس و تێپەڕین لە قەیرانی شوناس ، هەلگری مێژوویەکی دوور و درێژی ئەو ناوچەیەیە و دەتوانین بڵێین ، مێژووی خۆرهەڵاتی نێوەڕاست دیرۆکی پێکدادانی شوناسە پێکناکۆکەکان و تێکهەڵچوونەکانە.


   پێکدادان و تێکهەڵچوون و گرژییەکانی خۆرهەڵاتی نێوەڕاست تا ئەو کاتەی نەتەوە و ئەتنیکە شوناسخوازەکان لە چوارچێوەی جوغرافیای نەتەوەیی و ئەتنیکی خۆیاندا دەبنە خاوەن سەروەری سیاسی و نەتەوەیی خۆیان ،درێژە دەکێشێ و ، ژینگەی کۆمەڵگاکانیش تا تۆلێرانس و ئاشتی و تەبایی و دادپەروەرییەکی مرۆڤتەوەرانە بە خۆیەوە نەبینێ و، نۆرم و بەها ئینسانییەکان نەبنە پاردایمی هرزی و کۆمەڵایەتی کۆمەڵگاکان ، ئوقرەیی و سەقامگیری لە باوەش ناگرێ.

   لەو سۆنگەیەوە کە ئێمەی کورد و وڵاتەکەمان کوردستان بووتە کۆلۆنیی نێوخۆیی چوار دەوڵەتی درووستکراوەی کۆلۆنیالیزمی جیهانی و ، نەتەوە ، کۆمەڵگا و تاکی کوردیش لە لایەن کۆلۆنیالیزمی نێوخۆیی بە کۆلۆنی کراوە و مێژوو ، کولتوور و ڕەسەنایەتی کورد کەوتۆتە بەر شەپۆلەکانی ئاسیمیلاسیۆنی وێژمانی بێ بناغە و بێ مێژووی پان تورانیزم و پان پارسیزم و پان عەرەبیسم ، پرسی شوناسخوازیی  نەتەوەیی کورد و ڕزگار بوون لە کۆلۆنیالیزمی نێوخۆیی یەکێک لە پرسە گرینگەکانی 

ناوچەیە کە پێویستە چارەسەرێکی گونجاوی بۆ ببیندرێتەوە . هەڵبەت ، ئەمەش بە بێ هەڵوەشاندنەوەی ئاکامە نگریسەکانی پەیماننامە و ڕیککەوتنەکانی زەها( ١٦٣٩) ، سایکس-پیکۆ(١٩١٦) و لۆزان(١٩٢٣) و ، دیزاینکردنی سەر لەنوێی خەریتەی سیاسی خۆرهەڵاتی نێوەڕاست بە دینایە.