شێخ عوبەیدوڵای نەهری سەرکردەیەکی رووناکبیری ئایینی و مرۆڤایەتی بووە کە هەڵگری فەلسەفەی یەکسانی و ئازادی و سەربەخۆیی بووە.

26/03/2023

ئامادەکردن: ھیواساعێدی

 شێخ عوبەیدوڵای نەهری لە ساڵی ١٨٢٧-١٨٢٦ زایینی لە گوندی نەهری لە قەزای شەمزینان لە دایک بووە و لە ساڵی  ١٨٨٣ لە شاری مەککەی حيجاز کۆچی دوایی کردووە.
شێخ عوبەیدوڵڵا لە نەوەکانی حەزرەتی شێخ عەبدولقادری گەیلانی ناسراو بە (حەزرەتی غوث) بنیاتنەری تەریقەتی قادرییە.لە ماوەی ژیانی دا سەرکردایەتیی ئایینی و کۆمەڵایەتی و سیاسی خەڵکی ناوچەکەی کردووە و سەرکردایەتیی شۆرشی نەهری کردووە کە لە ماوەی ساڵانی ١٨٧٩ تا ١٨٨٠ ویلایەتەکانی نێوان دەریاچەی وان و دریاچەی ورمیەی لە بن دەسەڵاتی هێزەکانی دا بووە. شێخ عوبەیدوڵڵا سەرکردەیەکی رووناکبیری ئایینی و مرۆڤایەتی بووە کە هەڵگری فەلسەفەی یەکسانی و ئازادی و سەربەخۆیی بووە.
شێخ عوبەیدوڵڵا كوڕی سەید تەهای نەهری كوڕی شێخ ئەحمەد شیهابەددینە و لە گوندی نەهری لە ناوچەی شەمزینان لە ساڵی ١٨٣٠ لەدایكبووە. سەید تەهای نەهری توانی شێخنشینییەك لە نەهری دابمەزرێنێت، پاش مردنی ئەو، شێخ عوبەیدوڵڵا جێگەی باوكی گرتەوە و بووە ڕێبەری تەریقەتی نەقشبەندی و سەروەت و سامانێكی زۆری بە میرات بۆ ماوەتەوە.
لە شەڕی ١٨٧٧-١٨٧٨ لە نێوان ڕووسیا و عوسمانیدا یارمەتی سوپای عوسمانی داوە، چونكە چاوەڕوانیی ئەوەی كردووە كە سوود لە ئەنجامەكانی شەڕ وەربگرێت و هەوڵ بدات لەو شەڕەدا ببێ بە سەركردەی ئەو كوردانەی كە بە ناوی «غەزا»وە كۆبوونەتەوە، هەتا بتوانێت لە كاتی پێویستدا ئەو هێزە بۆ بەرژەوەندیی كورد بەكار بهێنێت. بەشداریكردنی شێخ عوبەیدوڵڵا لەو شەڕەدا هۆشیاریی سیاسیی قوڵتر كرد و لە راستی و سروشتی دینی دەوڵەت و رواڵەتەكەی و مەبەست و غەزا جیهادییەكەی عوسمانییەكان گەیشتووە،  لەگەڵ كوردانی تردا زۆرتر ئاشنایەتیی پەیدا كرد و هەر لەو شەڕەدا هەندێ چەكیشی دەست كەوت.
لەو ساتەدا خەڵك لەژێر باری نەبوونی و ناهەمواریی ژیاندا بوون، بۆیە پەنایان بۆ شێخ عوبەیدوڵڵا برد، چونكە وەك رابەرێكی ئاینی و رزگاریدەر تەماشایان كردووە، ئەویش لەسەر داوای خەڵك نوێنەری خۆی نارد بۆ ئەستەمبوڵ، تا سنورێك بۆ ئەو ناڕەواییانە دابنێنن، بەڵام ئەم هەوڵانە بێ ئاكام بوون.
جگە لەوەش شێخ گومان و ترسی هەبوو لە پەیمانی بەرلین، كە دەرەنجامی شكستی عوسمانییەكان بوو لە شەڕی ١٨٧٧-١٨٧٨ لەگەڵ ڕووسدا، بەپێی مادەی ٦ی ئەو پەیمانە هەموو دەوڵەتانی ئەوروپی بەیەكەوە داوای پاراستنی مافی كۆمەڵی ئەرمەنییان كردبوو. شێخ بەسەرسوڕمانەوە لە كاربەدەستێكی توركی پرسیبوو: «چیم گوێ لێ دەبێ؟ ئەرمەنییەكان وڵاتێكی سەربەخۆ لە وان دروست دەكەن و نەستورییەكان ئاڵای بەریتانیا لەسەر ماڵەكانیان هەڵدەكەن.»
بۆیە شێخ عوبەیدوڵڵا كەوتە یەكخستنی خێڵەكان بۆ ئەنجام گەیاندنی ئامانجەكانی و نوێنەری نارد بۆ لای شەریفی مەككە و خدیۆی میسر، هەروەها بۆ لای كونسوڵەكانی ڕووس لە وان و ئەرزڕووم تا بزانێت دەوڵەتی ڕووس هەستی بەرامبەر بە كورد چییە. هەوڵیشی دا خۆی لە ئینگلیزەكان نزیك بكاتەوە و نامەیەكی ناردووە بۆ دكتۆر كوهران.
شێخ پێیوابوو تاقە دەرمانی چارەسەركردنی كێشەی كورد دامەزراندنی كوردستانێكی گەورەیە، ئەویش بە یەكخستنی هەر دوو پارچەی داگیرکراوی کوردستان کە لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتە داگیرکەرەکانی تورک و فارس‌دابوون ، لە یەكەمین بەیاننامەی نووسراوی شێخدا، بە یەكێك لە نوێنەرانی هێزە رۆژاواییەكان دەڵێت: «میران و سەرانی كوردستانیی هەر هەموویان رایان وایە ناكرێ بەم جۆرە لەگەڵ دوو حكومەتدا هەڵبكرێ، دەبێ كارێك بكرێت كە دەوڵەتانی ئەوروپا لە دۆزەكە ئاگادار بن و لەم بارەیەوە لێكۆڵینەوە ئەنجام بدەن كە خەڵكی كورد نەتەوەیەكی جیایە، ئێمە دەخوازین كاروباری خۆمان لە دەستی خۆماندا بێت».
بەم جۆرە و دوای ئەوەی بۆی روون‌بۆوە كە پێویستە لەپێناو ئەو ئامانجانەدا هەنگاوی پێوست هەڵبگیرێت، شۆڕشی هەڵگیرساند، شۆڕشی چەكدارانەی شێخ عوبەیدوڵڵا لە ئۆکتۆبەری ١٨٨٠ دەست پێ کرد و هێزەكانی خۆی دابەشكرد بەسەر چەند بەرەیەكدا.
دوای چەندین شەڕ و سەركەوتن، دواجار سوپای عوسمانی و ئێرانیی و بەشێك لە خێڵە كوردە خۆفرۆشەكان، توانیان شۆڕشەكە دامركێننەوەو نەیهڵێن و شێخ عوبەیدوڵڵاش بۆ ئەوەی خوێنی تر نەڕژێت، ناچار خۆی بەدەستەوە دا. ئەوە بوو گرتیان و نەفییان كرد بۆ شاری مەككە. لە  ئۆکتۆبەری ١٨٨٣دا بەنەفیكراوی لەوێ كۆچی دوایی كرد.
♦ ستراتیجیی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری لەدامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆدا:
شۆڕشەكەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری یەكێكە لەو شۆڕشە مەزنانەی كورد كە پێویستە نەتەوەی كورد گرنگی ئەم شۆڕشە لەبەرچاوبگرێت، ئەم شۆڕشە یەكێكە لەو شۆڕشانەی كە لە باكووری كوردستان سەریهەڵدا و دواتر  رۆژهەڵاتی كوردستانی گرتووەتەوە.
 شێخ عوبەیدوڵڵا یەکێک بووە لەو شۆڕشگێرە گەورانەی كورد كە وڵاتە زلهێزەكان حیسابیان بۆكردووە و نامەی بۆ زۆربەی سەركردەكانی عەرەب ناردووە بەتایبەتی شەریفی مەككە و خدێوی ئیسماعیل بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانیی نێودەوڵەتیی لەپێناو بنیاتنانی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی. شێخ توانی كوردەكان لە دەوری خۆی كۆبكاتەوە و رێز لە  ئازادیی بیروڕای نەتەوەكانی تریش بگرێت و حسابیان بۆبكات.
شێخ سەرەتا لەسەر رێبازی قادری بووە دواتر بووە بە سۆفی لەسەر رێبازی نەقشبەندی، (200) گوندی هەبووە كە وڵاتە زلهێزەكان حیسابیان بۆكردووە  و رێزیانلێگرتووە، سەروەری نەتەوەكانی بەهەموو ئایدیا و مەزهەبەكانەوە پاراستووە. بەتایبەتی  کاتێک ویسترا لەشەڕ لەگەڵ ئەرمەنەكان بەکاری بهێنن و سوودی لێ وەرگرن، شێخ ئەوەی رەتكردەوە، بۆیە یەكێك لە ئەرمەنییەكان كە شێخ دەناسێت، دەڵێت: ((كەسایەتییەكی گونجاو و نایاب بووە، باوک‌ئاسایی سەرپەرشتی هەتیو و بێوەژنەكان بووە، لەهەموو ناوچەكانەوە كوردەكان دەهاتنە شەمزینان بۆئەوەی لەبارەی مەینەتییەكانیان قسە و وتووێژی لەگەڵ بكەن، لەگەڵ ئەو هەمووە ستەمەی كە بەرامبەریان ئەنجامدەدرێت، راوێژیان پێدەكرد و داوای ئامۆژگارییان لێدەكرد. لە پرسەكانی ئایینی و ویژدانی، ئەوانیش ئامۆژگارییەكانیان بەگرنگ وەردەگرت، رێز و خۆشەویستی زۆریان بۆی هەبووە، رێزیاندەگرت وەك سەركردایەتییەكی دادپەروەر و مرۆڤدۆست)).
شێخ عوبەیدوڵڵا لای سەرۆكخێڵەكانی كورد گوێ بۆ قسەكانی دەگیرا. شێخ كەوتە یەكخستنی خێڵەكان و دەسەڵاتی ئایینی و رێز و شكۆی خۆی  لەم سەروبەندەدا سیمای سەركردایەتی و دانایی پێوەدیاربوو، وەك دادپەروەریی و بەخشندەیی و ئازایەتی و جوامێری و فریادڕەسی لێقەوماوان و دیوەخانەكەشی هەمیشە پڕمیوان بووە
شێخ پلانێكی دانا بۆ راپەڕینێكی مەزن؛ لە یەکێتیی کوردان كە ئەمە یەكەم یەکێتی  بوو لە مێژووی كوردستاندا و لە شەمزینان لە كۆتایی تەمووزی ساڵی 1880 بەسترا.  دواتر كۆبوونەوەیەكی تری بەست لە نەهری؛ شێخ عوبەیدوڵڵا وەڵامێكی  توندی ئەو سەرکردانەی دایەوە کە هەوڵیاندەدا ئاراستەی كوردەكان بگۆڕن بۆ شەڕكردن لە دژی ئەرمەنییەكان. بۆیە لە یەكەمین بەیاننامەی نووسراوی ناسیۆنالیزمی كوردیدا، شێخ بە یەكێك لە نوێنەرانی  هێزە رۆژاواییەكانی كە دۆستایەتیی  لەگەڵدا هەبووە. دەڵێ: ((میران و سەرانی كوردستان چ لە توركیا و چ لە ئێران هەر هەموویان رایانوایە كە ناكرێ بەمجۆرە لەگەڵ ئەم دوو حكومەدا هەڵكرێ، دەبێ كارێك بكرێت كە دەوڵەتانی ئەوروپایی لە دۆزەكە ئاگاداربن و لەمبارەیەوە لێكۆڵینەوە ئەنجامبدەن، خەڵكی كورد نەتەوەی جیایە، ئێمە دەخوازین كاروباری خۆمان لەدەستی خۆماندا بێت)).
كاتێك شێخ لە ساڵی 1880 هەڵمەتی كردەسەر ئێران  و بانگەشەی  ئەوەی كرد كە بەناوی خەڵكی كورد ئەم كارە دەكات، شێخ لە روونكردنەوەیەكی ئەم كارەیدا نامەیەك بۆ (ویلیام ئابۆت) سەركونسۆڵی بریتانیا لە تەورێز دەنێرێت و دەلێت: (خەڵكی كورد میللەتێكی جودایە مەزهەبیان لەگەڵ مەزهەبیتردا جودایە و یاساوڕەسمیشیان جودایە.. سەرۆك و فەرمانڕەواكانی كوردستان چ لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی داگیرکەری عوسمانی و چ لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی داگیرکەری ئێران، هەموویان  لەوەدا یەكدەنگن كە لەگەڵ ئەم دوو دەوڵەتە داگیرکەرە هەڵناکەن و دەبێت كارێك بكرێت دەوڵەتانی ئەوروپایی لەمە بگەن و لە بارودۆخی ئێمە بكۆڵنەوە. ئێمە نەتەوەیێکی جوداین و دەمانەوێت كاروباری خۆمان بەدەست خۆمانەوە بێت)
    لە روانگەی زۆربەی مێژوونووساندەوە شێخ عوبەیدوڵڵا یەكەمین و دیارترین ناسیۆنالیستی گەورەی كوردە.
🔹ئامانجەكانی شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵا و دروشم و ستراتیجییەتی
  ئامانجەكانی شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵا زۆر و ئاشكرابوون ئەویش دامەزراندنی دەوڵەتێكی یەگكرتوو بووە كە رێوبانی بازرگانی و مافەكانی  مەسیحی و كەمینەكان دابینبكات. شێخ هەوڵیدا مەسەلەی  كورد لە قاوغی ناوچەكە بباتەدەرەوە و دیدێكی نەتەوەیی هەبوو بۆ دیاردەكە، چونكە بە یەكچاو سەیری نەتەوەی كوردی دەكرد لە ژێر دەسەڵاتی دوو دەوڵەتی داگیرکەردابوو. لە ساڵی 1880  دوو كۆنفرانسی بۆ سەرانی خێڵەكانی كورد گرێدا و كۆمەڵەی كوردی دروستكرد.رەنگە ئەمە سەرەتای پێكەوەنانی رێكخستن و كۆمەڵەی سیاسی بێت لەنێو كورد، پاشان لەشكرێكی دامەزراند و رێكیخست و بەهەر بەشێك ئەركێكی تایبەتی سپارد و لاپەڕەیەكی پاكی پەیوەندی نێوان مسوڵمانانی كورد و تایفییە ئایینییەكانی تری كردەوە، شۆڕشەكەی شێخ گوزارشتی لە حەز و ئارەزووی نەتەوەی كورد دەكرد كە دەیەویست بار و ژیانی  چاك بێت و كوردستان سەربەخۆیی خۆی وەربگرێت.
چونكە كورد یەك ئامانجی هەیە كە سەربەخۆیی و رزگاربوونە  لە دەسەڵات و سەروەریی سیاسیی ئەو دەوڵەتە داگیرکەرانە لەسەر نیشتمانەکەی. هۆكارە سیاسییە نێودەوڵەتییەكانیش بۆ ئەم شۆڕشانە هۆكاری یامەتیدەر بوون، چونكە شۆڕشەكە لەلایەن خدێوی میسر و شەریفی مەككە پشتیوانی لێدەكرا. شێخ كەوتە نووسین بۆ ژمارەیەك لێپرسراوی دەوڵەتانی ناوچەكە و نوێنەرانی هەندێ لە دەوڵەتە ئەوروپییەكان و ئەو زوڵم و زۆرەی بۆ روونكردونەتەوە كە كورد لەسەر دەستی هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و ئێرانیدا چەشتوویەتی،داوای لەو لێپرسراوانە كرد كە ئەم كێشەیە بۆ بەرپرسەكانیان باسبكەن و ئەوە بە گەلانیان بناسێن كە نەتەوەیێک هەیە بەناوی نەتەوەی كورد كە هەوڵدەدات ئامانجەكانی خۆی بەدیبهێنێت. لەم سەروبەندەدا شێخ چەند هەنگاوێكی نا بۆ یەكپارچەكردنی كورد و یەكخستنی یەكهەڵوێستییان و لەم بوارەدا كۆمەڵەی كوردی پێكهات.   
شێخ عوبەیدوڵلا ئامانجی كوردستانێكی سەربەخۆ بوو. لە قووڵایی دڵییەوە زانی كە تەنیا هۆ بۆ بەدبەختی و چارەڕەشی كوردان ئەوەیە كە وڵاتیان یەكپارچە نییە و دووبەشكراوە.
    د.جەلیلی جلیل دەڵێت: ((شێخ عوبەیدوڵڵا بیر و ئامانجی كوردستانێكی سەربەخۆی كەوتەسەر؛ بیروباوەڕە سیاسییەكانی خۆی  لەسەر بناغەیەكی ئایینی داڕشت، موریدەكان لە تەكیەی شێخدا كۆدەبوونەوە، خەلیفە و نوێنەرە ئایینییەكان بەناوی ئەم تەكییەدا دەگەڕان كە شێخ لەڕێی ئەمانەوە دەسەڵاتی ئایینی خۆی بەسەر ژمارەیەكی زۆری كوردا هەبێت و خەڵكانێكی زۆر لە دەوری خۆیدا كۆبكاتەوە.
شێخ ئەو ئامانجەی گرتبووەبەر، یەكیەتی و یەكڕیزی و برایەتی سەرۆكە كوردەكانی دەستپێكرد و سەرەتا هەستا بە یەكخستنی  خێڵەكان. مەرجی هەرە گەورەی سەركەوتن و بەئامانجگەیشتن تەنیا لەڕێگەی یەكیەتییەكی راستەقینەی  كوردەكانەوە، خۆئامادەكردنێكی پتەو و قایم بۆ پێكهێنانی راپەڕینێك  دەهاتەدی. بۆ ئەم مەبەستە شێخ لەوە گەیشتبوو كە تا سەرۆكە كوردەكان یەكنەگرن، ئەوا سەربەخۆیی  بەخۆوەنابینێت.
  ئامانج و نییەتی  راستەقینەی  راپەڕینی شێخ عوبەیدوڵڵا ئاشکرایە. لەڕێگەی تاوتوێكردنی كردەوەی سەركردە هاوپەیمانەكان لەگەڵ شێخدا، دەكرێت بڵێیـن كە گرنگترین لایەنی ئەو راپەڕینە دەربرینی ناڕەزایی بوو بەرامبەر بەو ستەمكاریانەی كە لەلایەن  فەرمانبەرە نێردراوەكانی دەوڵەتی داگیرکەرەر لە ناوەندەوە یان لە تەورێزەوە دژی سەركردە و پیاوماقوڵانی باكووری كوردستان سەپێندرابوو. كاردانەوەی توندی شێخ بەرامبەر بەم بارودۆخە مانای خستنە ژێر پرسیار و رەتکردنەوەی شەرعییەت و كارایی دامودەزگای بەڕێوبەرایەتی دەوڵەتی داگیرکەری ئێران بوو. 
شێخ عوبەیدوڵڵا  لە ناوجە لە هەردوو پارچەی داگیرکراوی کوردستان نفوز و دەسەڵاتی باشی هەبوو لەنامەیەكدا ((مەیجەر ترۆتەر)) بۆ ((مستر گۆشن))دا هاتووە ((شێخ بە نفوزترین كەسە لە رۆژهەڵاتی كوردستاندا هەروەها شەخسی خۆی  و دەسەڵاتی لەناو كوردەكانی سنووردا زۆر لە هی سوڵتان پیرۆزتربووە، ئامانجی ئەم پیاوە رزگاركردنی وەڵاتەكەیە  لە دەسەڵاتی عوسمانی. لەبارەی راپەڕینەكەی  شێخ بە سەرەتای خەمڵێنی هۆشی  نەتەوەی كورد دادەنێ و دەڵێت: خەباتی گەلی كورد لەگەڵ بزووتنەوەکەی شێخی نەهری چووە قۆناغێكی نوێوە كە دەگونجێت بە سەرەتای  گۆڕانی ((هەستی  نەتەوایەتی كورد بۆ هۆشی نەتەوەیی و دانانی بناغەی سەرەتایی گشتییەكانی پێكهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆ دابنرێ)). لە بەڵگیەكی تردا هاتووە پرۆژەی شێخ ئەوەیە خۆی وەك سەرۆكی میرنشینێكی كورد دابنێت و هەموو كوردستانیش لە  توركیا و ئێراندا بلكێنێت بەیەكەوە. شێخ هەردوو پارچەكەی كوردستان  رزگاربكات و ریزەكانی كورد یەكبخات و سەرۆك هۆزەكانی كوردیش  لە یەك رێخراودا كۆبكاتەوە، وێڕای دامەزراندنی پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ ئایین و نەتەوە جیاوازەكان و هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی دەوڵەتە گەورەكانی ئەوكاتەی  ئەوروپا بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجەش شێوازی جیاجیای خەباتی سیاسی و دیبلۆماسی بەكارهێناوە، هەر لە سەردەمی شێخدا یەكەمین رێكخراوی سیاسی لە مێژووی كوردا دامەزرێنرا كە خۆی سەرۆكی بوو (بەحری بەگ)یش كارگێڕی بوو كە رێخراوێكی یەكیەتی كوردان بوو.
         لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا راپەڕینی كوردەكان لە ساڵی 1880 بە سەركردایەتی شێخ عوبەیدوڵڵا بایەخێكی مێژووی گرنگی هەبوو. لەڕاستیدا هەنگاوێكی گرنگ بوو بۆ بەرەوپێشچوون. ئەگەر چی سەركەوتوو نەبوو و نەیتوانی بە ئامانجەکانی بگات، بەڵام لەڕاستیدا ئەم راپەڕینە لەهەموو جموجووڵ و بزووتنەوەكانی پێشووی كورد بەتواناتربوو لەهەردوو لایەنی سیاسی و رێكخستنەوە.