شەڕی ئیسراییل و ئێران لە روانگەی ریالیزمی هێرشبەرانەوە

پێش 4 هەفتە

شەڕی ئیسراییل و ئێران لە روانگەی ریالیزمی هێرشبەرانەوە
پێشەکیی:
ریالیزمی هێرشبەرانە (Offensive Realism)
یەکێ لە لقەکانی تیۆریی ریالیزمە لە پێوەندییە نێونەتەوەییەکان کە وێڕای پاراستنی ناوکی سەرەکیی تیۆرییەکە، هێندێک گریمانەی نوێی پێ زیاد کراوە.
ریالیزمی هێرشبەرانە لەلایان "جان میرشایمر" (John J. Mearsheimer) لە کتێبی the tragedy of Great power politics (تراژیدیای سیاسەتی هێزە گەورەکان) گریمانە سەرەکییەکانی داڕژاوە.

گریمانە سەرەکییەکانی ریالیزمی هێرشبەرانە:
یەکەمین گریمانە بریتییە لەوەی سیستەمی نێونەتەوەیی ئانارشیکە(Anarchic)، واتە لە سیستەمی نێونەتەوەیی‌دا هیچ دەسەڵات و حکومەتێک لە سەرووی حکومەتەکانەوە نییە و هەر دەوڵەتێک خۆی بە بەرزترین چاوگی هێژموونیی دەزانێت.
ئەوەش لەوەڕا سەرچاوە دەگرێ کە سیستەمی نێونەتەوەیی لە دەوڵەتیەلی سەربەخۆ پێکهاتووە کە گوێڕایەڵی هیچ دەسەڵاتێکی ناوەندیی لە ئاستی نێونەتەوەیی دا نیین.

گریمانەی دووهەمی ریالیزمی هێرشبەرانە ئەوەیە کە هێزە گەورەکان خاوەنی ئاستێک لە هێزی لەشکریی هێرشبەرانەن کە توانای زیان گەیاندن و رەنگە لەناوبردنی یەکتریشیان پێ‌بدات. لەم گریمانەیەدا ئاستی هێزی لەشکریی دەوڵەتێک بەپێی رادەی چەکوچۆڵە تایبەتەکانی، هەڵدەسەنگێندرێت.بەڵام میرشایمر پێیوایە تەنانەت ئەگەر هیچ چەکێکیش لە گۆڕێدا نەبایە، یەک بە یەکی کەسانی ئەو وڵاتانە، بۆ هێرش بردنەسەر وڵاتێکی دیکە بە دەست و پێی خۆیان دەیانکرد و بۆ هەر ملێک دوو دەست هەیە کە بنرێتە بینەقاقای و بیخنکێنێ.

گریمانەی سێهەم تەکەزیی لەسەر "نیاز و نییەت" ی دەوڵەتەکان دەکات. بە پێی ئەو گریمانەیە دەوڵەتەکان هەرگیز ناتوانن لە نیاز و نیەتی یەکتر دڵنیابن، بەتایبەت هیچ دەوڵەتێک ناتوانێ لەوە خاترجەم بێت کە دەوڵەتێکی دیکە توانا هێرشبەرانەکەی، دژی ئەو بەکارناهێنێ.

گریمانەی چوارەم بریتییە لەوەی یەکەمین و سەرەکییترین ئامانجی هێزە گەورەکان دەستەبەرکردنی مانەوەیە. مانەوە لە سەرووی هەموو ئامانج و پاڵنەرەکانی دیکەوەیە بۆ دەوڵەتان؛ ئەوەش بە مانای ئەوەیە کە پاراستنی ئاسایش گرینگترین ئامانجی هەر دەوڵەتێکە.

گریمانەی پێنجەم ئەوەیە کە هێزە گەورەکان ئەکتەریەلی عەقڵانیین. واتە ژینگەی دەرەوەی خۆیان دەناسن و بۆ مانەوەی خۆیان لەو ژینگەیەدا، رەفتاری ستراتیژیکیی پێویست هەڵدەبژێرن. ئەوان بەتایبەت سەرنج دەدەنە رەفتاری دەوڵەتەکانی دیکە و کاریگەرییەکانی ئەو رەفتارانە لەسەر باقیی دەوڵەتان و کاریگەریی لەسەر ستراتیژییان بۆ مانەوەی خۆیان. بە وتەیەکی دیکە دەوڵەتەکان نەک هەر سەرنج دەدەنە ئاکامە کورت‌خایەن و هەنووکەییەکانی خۆیان، بەڵکوو بیر لە ئاکام و دەرەنجامە درێژخایەنەکانی کردەوەکانی خۆشیان دەکەنەوە.(میرشایمر،١٣٩٦: ٣٦-٣٤)

 هەرێم وەک ئاستی لێکدانەوەی ریالیزمی هێرشبەرانە:
ئاستی لێکدانەوەی ریالیزمی هێرشبەرانە هەرێمە.واتە هێزە گەورەکان لە دووی ئەوەن ببنە هێزی هێژمۆنیی هەرێمیی، چوونکە هێژموونیی بەسەر جیهان وەدی‌نایەت.دەوڵەتە هێژموونیکە هەرێمییەکان دەترسن لەوەی دەوڵەتێکی هاوشانی هێزی خۆیان ، هێژموونیی ئەوان لەڕێگای سەروبن کردنی پارسەنگیی ئارایی هێز لە پانتایی دەسەڵاتیان دا، بخەنە مەترسییەوە.(میرشایمر،١٣٦٩: ١٥٦)

لێکەوتەکانی گریمانەکانی ریالیزمی هێرشبەرانە:
١-‌ پێشبڕکێ و ململانێ و پێکدادان و جەنگ لەنێوان هێزە گەورەکانی هەرێمێک سرووشتییە و دەبێ رووبدات.
٢- "هەرێمەکان" پانتاییی ململانێکانن و هێژموونیی هەرێمی، ئامانجی هێزەکانە.
٣- دەوڵەتەکان بەو هۆکارانەوە، بەردەوام بەدوای بردنەسەرێی ئاستی هێزی خۆیانەوەن و مانەوە ئامانجی سەرەکییانە.
٤- ئاشتییەکی سەقامگیر و پتەو نایەتەدی، مەگەر لە دۆخی بەرپێگرتنی هێرشبەرانە Offensive) Deterrence)یان هاوسەنگیی نێوان هێزەکان(Blance of Power).

شەڕی ئیسراییل و ئێران:
١‌- ململانێ لە دۆخی ئانارشیی‌دا
     ئێران و ئیسراییل لە ماوەی ٤ دەیەی پێشوودا هەردووکیان لە دۆخی ئانارشی‌دا لە ململانێ و حەول بۆ مانەوە و خۆبەهێز کردن بەرانبەر یەکتر بوون. هەردوو دەوڵەت لە پاش هاتنەسەرکاری کۆماری ئیسلامییەوە، یەکتر بە هەڕەشە لە سەر مانەوە و ئاسایشی خۆیان دەبینن.
 ٢- بردنەسەرێی توانای لەشکریی بۆ دەستەبەرکردنی مانەوە
    بەپێی گریمانەکانی ریالیزمی هێرشبەرانە، دەوڵەتان بۆ دەستەبەرکردنی ئاسایش و مانەوەی خۆیان، دەبێ توانا و هێزی خۆیان زیاتر بکەن.
 ئێران لە ڕێگای حەولدان بۆ دەستپێڕاگەیشتن بە چەکی ناوکی و پەرەپێدان بە پڕۆژەی هاژەکی و درۆنی و بەکارهێنانیی گرووپ و ڕێکخراوەکانی مەحوەری مقاوەمەت، رەفتار و سیاسەتی «بەرپێگرتن»ی ڕەچاو کردووە و ئیسڕایل بە پشتب بەستن بە تەکنۆلۆژیای پێشکەوتووی لەشکریی و هێڕشی دەستپێشخەرانە و پاڵپشتیی ئەمریکا، پەیجووری هێژموونیی هەرێمییە.  (Friedman,2014;Nasr,2020)
٣- نەبوونی متمانە و دڵنیانەبوون لە نیاز و نیەتی یەکتر
 گوتاری فەرمیی ئێران لەناوبردنی ئیسرایلە. پڕۆگرامی ناوکیی ئێران ئەگەر تەنانەت بۆ ئامانجی ئاشتیخوازانەش بێت بۆ ئیسراییل هەڕەشە بە حیساب دێت.(رفیعپور،١٤٠١: ٥٠ -٧٢)لەلای خۆیەوە ئێران  ئیسرایل بە دەستەمۆی رۆژاوا و هەڕەشە لەسەر خۆی و دنیای ئیسلام دادەنێ.
بەپێی گریمانەی ریالیزمی هێرشبەرانە ، لەبەر ئەوەی هیچ دەوڵەتێک ناتوانێ لە نیاز و نیەتی ئەویتر دڵنیابێت، سیاسەتی دەست‌پێشخەریی و "بەرپێگرتنی هێرشبەرانە" دەگرنەبەر وەک ئەوەی ئیسرایل رۆژی ١٣ ی ژووئەن کردی.
٤- ململانێی هێژمونیکی هەرێمیی
 لە روانگەی ریالیزمی هێرشبەرانەوە دوو هێزی هەرێمیی ناتوانن بەبێ بەریەککەوتن بحەوێنەوە. ئیسرایل حەول دەدا هێزی باڵادەست و هێژموونیکی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێت و ئێرانیش پاش رووخانی دەسەڵاتی بەعس، بێوچان پەیجووری باڵادەستیی ستراتیژیک بووە. نەخشەی هیلالی شیعە و دروستکردنی مەحوەری مقاوەمەت، بەرهەمی ئەو ستراتیژییەی ئێران بووە،. ململانێی نێوان ئێران و ئیسڕایل تەنیا بەرهەمی  ئایدۆلۆژیای دژبەرانەی کۆماری ئیسلامی لە سەر ئیسرایل نییە بەڵکوو ئاکامی پێشبڕکێ و ململانێیەکی  (Kaye,Nader and Roshan.20011)هەرێمییە لە سەر هێز و پێگە لە نێوانیاندا لە هەرێمەکە.                                                           
 بۆیە لەو روانگەیەوە جەنگ ئاکامی ئەو ململانێ هێژموونیکەیە و دەبێ رووبدات .

سەرچاوەکان:
١- میرشایمر، جان(١٣٩٦) تراژدی سیاست قدرتهای بزرگ،ترجمە غلامعلی چگنیی زادە، تهران: وزارت أمور خارجە، چاپ پنجم.
٢- Friedman, G. (2014). Flashpoints: The Emerging Crisis in Europe. Anchor Books.
٣- Nasr, V. (2020). The Shia Revival: How Conflicts within Islam Will Shape the Future. W. W. Norton & Company.
٤- رفیع‌پور، ح. (۱۴۰۱). «تحلیل واقع‌گرایانه روابط ایران و اسرائیل»، فصلنامه مطالعات راهبردی، ۲۸(۲)، صص. ۵۰–
٥- Kaye, D.D., Nader, A. and Roshan, B., 2011. Israel and Iran: A dangerous rivalry. Santa Monica, CA: RAND Corporation. Available at: https://www.rand.org/pubs/monographs/MG1143.html [Accessed 2 July 2025].
حسەین یەزدانپەنا
١١ی پووشپەڕی٢٧٢٥ک
٢ی جوولای٢٠٢٥ ز