نەتەوەسازیی ئێرانیی لە تراژیدیاوە بۆ کۆمیدیا؛ لە حاشا و سڕینەوەی فیزیکییەوە بۆ حاشا و سڕینەوەی هێمایی!

2 رۆژ پێش ئێستا

نەتەوەسازیی ئێرانیی
لە تراژیدیاوە بۆ کۆمیدیا؛ لە حاشا و سڕینەوەی فیزیکییەوە بۆ حاشا و سڕینەوەی هێمایی!

🔸پێشەکیی
    هەلومەرجی جیهانیی و بەرژەوەندیی ئەوکاتی زلهێزەکانی وەک بریتانیا و رووسیا لە پێکهێنانی دەوڵەتێکی ڤێستڤالیایی لە ئێران و بەرژەوەندییەکانیان لە ڕێگریی لە گەشە و سەرکەوتنی ناسیونالیزمی نەتەوە نافارسەکان و دۆزینەوەی نەفت و بەرژەوەندییەکانی ئەوکاتی سیستەمی سەرمایەداریی بۆ دەستەبەرکردنی بازاڕی گەورە، سەقامگیر و خاوەن ئاسایش؛ بار ودۆخی بۆ کودەتای رەزا ماکسیم و هەنگاو هەڵگرتنەوە بۆ پڕۆژەی نەتەوەسازیی و دەوڵەتی بە ناو مۆدێرن لە ئێران، پێکهێنا.
رەزاشا چ کاتێ کە سەردار سپا و وەزیری جەنگ بوو،چ پاش ئەوەی بە کودەتا دەسەڵاتی تەواوی گرتە دەست، بۆ ئەو ئامانجە بەپێی نەخشەڕێی رۆشنبیرانی فارس و لەژێر کاریگەریی نەتەوەسازیی ئوروپایی و بە لاسایی‌کردنەوەی ئەتاتورک، قۆڵی لە نەتەوەسازیی و بنیاتنانی دەوڵەت و مۆدێڕنیزاسیۆن لە ئێران هەڵماڵی.
نەخشە رێی ڕۆشنبیرانی فارس و دەسەڵاتی ڕەزاشا، بە ڕێگای ژێنۆساید  و کوشتاری بەکۆمەڵ و پڕۆژەکانی ئاسمیلاسیۆن دژی نەتەوە نافارسەکان، تێپەڕی.
 لەسەرەتای سەدەی لە دایک بوونی دەوڵەت-نەتەوەی فارس‌دا، نەتەوەسازیی ئێرانیی لەسەر دەستی رەزاشا بە تراژیدیای ژێنۆساید و کوشتاری بەکۆمەڵ و پڕۆژە و پڕۆسەکانی ئاسمیلاسیۆن دا تێپەڕیی.لە کۆتایی سەدەدا ، لەسەر دەستی نەوەکەی بە نمایشێکی کۆمیک و هێمایی دووبارە بوویەوە.ڕەزاشا سێمبۆلی حاشا و سڕینەوەی نەتەوە نافارسەکان بە  شێوەی فیزیکیی و دامەزراوەیی بوو. ڕەزا پەهلەویی بە هەمایشی مونیخ، نمایشێک لە حاشا و سڕینەوەی سێمبۆلیکی پێشکەش  کرد.
تراژیدیای نەتەوەسازیی رەزاشا
   ڕاپۆرتەکانی ئەڕتەش و دەزگای هەوالگریی و نووسینەکانی مێژوونووسانی سەر بە دەرباری شا، گەواهی دەدەن کە هیچ بنەمایەکی هاوبەشیی ناسنامەیی لە نێوان ئەو خەڵکەی بەرپەلاماردراون لە گەڵ پەلاماردەرەکە یەک نەبووە و ئەوەی  وەک بنەمای هاوبەش باسی دەکەن ئەفسانەسازییی و گێڕانەوەیەکی ئامانجدارە. دەنا چۆن دەبێ لە جوغرافیایەکدا ئەگەر بنەمای هاوبەش لە نێوان دانیشتوانەکەی هەبێت بەم جۆرە دابەش بووبێت و بەم جۆرە شەڕ و پێکدادانی تێدا بقەومێ:«شەڕە ساختەکانی ئەرتەش لە لوڕستان
١- لە خاکی فریدن (گلپایگان و خوانسار) هەتا نزیک بروجێرد لەلایان خێڵەکانی زلقی و خاجە مەکویی سەر بە تایفەی چوار لەنگ،
٢- لە بروجێردەوە هەتا قوم هەموو  پێدەشتی فراوانی سیلاخور لە دەست بیرانوەندەکان و سەکوەندەکان‌دا،
٣- هەر سێ هەرێمەکانی نەهاوەند و تویسرکان و مەلایر لە دەست لوڕەکانی حەسەن وەند،
٤- کەنگاوەر و سەحنە، ڕێگا و شەقامەکان لە دەست تیرەکانی کاکاوەند و چواری،
٥- لە کرماشانەوە هەتا سەر سنوورەکانی ئێران لە دەست ئاژاوەگێڕیی خێڵی سنجابی و گۆرانەکان،
٦-هەموو کوردستان( مەبەست هەرێمی ئەردەڵانە) لە ژێر دەسەڵاتی هێزەکانی سەردار ڕەشید[کوردستانی] کە لەگەڵ سمکۆ لە پێوەندیی‌دا بوو و خاوەن چەکی چاک لە تەک تێکدەرانی گڵباخی هەتا ٦ فەرسەخیی سنە،
٧- تەواوی سەقز و بانە و گەڕوس لە ژێر دەسەڵاتی سەید تەها و مەریوانییەکان دا، لە ئاگری ئاژاوە و کەڵەگایی و دەستدڕێژی و یاخیگەریی و قەتڵ و تاڵانی ئاژاوە گێڕانی لوڕ کە لە دەستەی ٥٠٠کەسی و هەزاری و ٢هەزار کەسیدا، تەیار و چەکدار و پۆشتە بوون، دەسووتا. لوڕەکان مەترسیدارترین دوژمنانی ناوخۆیی بوون کە لە ڕووی نەزانیەوە ئاڵای شۆڕشیان هەڵکردبوو. لە خاکەلێوەی ١٣٠١(1922)دا، هەرچەندە لەشکری ڕۆژاوا لە سەرەتای بناغەدانانی لەشکریی خۆی دا بوو و تەنانەت ژمارەیەک لەوان چوو بوونە ڕیزی لوڕەکانەوە؛ سەرقاڵی لێدان و لەناوبردنی ئەو یاخی و سەرەڕۆ و سەرکێشانە بوو.»(قەدیمی ١٣٢٦: ٩٦)
ڕەزا ماکسیم بە تێکەڵکردنی٧٠٠٠ قەزاق  و ١٢٠٠٠ ژاندارم،ئەڕتەشێکی ٤٠٠٠٠کەسیی نوێی پێکهێنا کە پێنج لەشکری لەخۆ گرتبوو.ئەو بەو  ئەڕتەشە تازەیە زنجیرەیەک ئۆپەراسیۆنی سەرکەوتووی دژی خێڵ و عەشیرەتە ڕاپەڕیوەکان بەڕێوە برد: لە ساڵی ١٣٠١هەتاویی ( 1922) دژی کوردەکانی  ئازەربایجانی غەربی، شاسێوەنەکانی ئازەربایجانی شەرقی و  کەهکیلووییەکانی{پارێزگا}فارس؛ لە ساڵی ١٣٠٢هەتاویی ( 1923 )دا دژی کوردەکانی سنجابیی کرماشان؛ لەساڵی ١٣٠٣هەتاویی( 1924 ) دژی بەلووچەکانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئێران  و لوڕەکانی باشووری ڕۆژاوای ئێران؛  لە ١٣٠٤ دا دژی تورکمەنەکانی مازەندەران،کوردەکانی خۆراسان و  عەرەبەکانی لایەنگریی شێخ خزعەل لە موحەممەڕە.(ئابراهامیان،١٣٧٧:١٤٩)
ڕەزاشا لە ساڵی ١٩٢٩ز (١٣٠٨ هەتاویی) هێرشێکی بەربڵاوی دژی عەشیرەتە لوڕەکان وەڕێخست کە کوشتاری بە کۆمەڵی مەدەنییەکان و خاپوورکرانی یەکجاریی گوندەکانی لێکەوتەوە.( Cronin,1997:118)
بە کارهێنانی فڕۆکەی شەڕکەر بۆ بۆمباران کردنی ناوچە لوڕنشینەکان دەرخەری زەبر و زەنگی سیستەماتیکی ڕژیمی پەهلەویی یەکەم بوو دژ بە ئێتنیکەکان.( Hambly,1969:227)
نیشتەجێ کردنی زۆرەملیی عەشیرەتەکانی لوڕ و بەختیاریی بووە هۆی گرانییەکی بەربڵاو، چونکە شێوەی ژیان و نەریتی خۆیانیان لێ داماڵین و هەزاران کەس بە هۆی برسیەتییەوە مردن. (Abrahamian,1982:147)
سیاسەتی تەختە قاپو، پیلانێکی ئاوەدان کردنەوە نەبوو، بەڵکوو ئامرازێک بۆ لەناو بردنی پێکهاتەی کۆمەڵایەتیی عەشایریی بوو. ڕادەی زیانەکان لە ناو لوڕەکاندا، گەیشتە دەیان هەزار کەس(cottam,1964:93)
ڕەزاشا خودی خۆی فەرمانی ئێعدام کردنی ژمارەیەک زۆر لە خانەکانی لوڕ و بەختیاریی دەرکرد، ئەو ئێعدامانە زۆربەی جار بە کومەڵ و بە بەرچاوی خەڵکەوە دەکران، بۆ ئەوەی خەڵکی پێ چاو ترسێن بکرێت. (Keddie,2003:102)
من شایەتی ئێعدامی ٣٧کەس لە سەرکردەکانی بەختیاری لە ئێسفەهان بووم، ئەو دیمەنە هەرگیز لە بیر ناکەم.(Douglas,1951:142)
ڕەزاشا زەوییە بە پیتەکانی بەختیارییەکانی داگیرکرد و لە نێوان دەست و پێوەندەکەی‌دا بەشی کردن. ئەو کارە هەژارییەکی ڕەهای بەشێکی زۆر لە عەشیرەتەکانی لێکەوتەوە.                           ( Katouzian,2003:117)
قەدەغەی بەکاربردنی زمانی لوڕیی لە قوتابخانە و دامەزراوەکان، بەشێک لە پڕۆژەی لەناو بردنی ناسنامەی ئێتنیکیی لوڕەکان بوو( Atabaki,2000:101)
لەشکرکێشیی ڕەزاشا بە دژی خێڵە لوڕ و کوردەکان ئێعدامی بە کۆمەڵ و سووتاندنی گوندەکان و کۆچدانی زۆرەملیی لەگەڵ بوو، بۆ ئەوەی ملیان پێ کەج بکەن. (Abrahamian,1982:143)
لە هێرشەکانی ڕەزاشا بۆ ناوچەکانی لوڕستان، فڕۆکەی شەڕکەر بەکار هێنرا. لە ساڵی ١٣٠٨ی هەتاوییدا، هێزەکانی دەوڵەت، بە بۆمبارانی ناوچەکانی لوڕستان، سەدان کەسی سڤیلیان کوشت و گوندەکانیان وێران کرد. (توحیدی ١٣٩٨:١١٥)(الخالدی،٧٢:٢٠١٠)   
دەوڵەتی پەهلەوی بۆ سەرکوتی شۆڕشەکانی کورد لە دەیەکانی ١٩٢٠-١٩٣٠ تۆپخانە و هێرشی ئاسمانیی بەکار برد کە هەزاران کەسی سڤیل، بوونە قوربانیی.( Cottan,1964:87)
  پەلامار و لەشکرکێشییەکانی قشوونی سەردار سپا بۆ سەرزەوی ئەو نەتەوانەی ملیان بە تاران و توانەوە نەدەدا بە توندترین شێوە بەرێوە دەچوو. بەشێک لە ڕووداوەکانی لەشکرکێشی و هێڕش و  تاوانەکان، لە لایان مێژوونووسانی دەربارییەوە وەک  شانازیی چاپ و بڵاو بوونەوە. زەبیحوڵلا قەدیمی  داستانی هێڕش بۆ سەر عەرەبی ئەحواز و سەرکردەیان  شێخ خەزعەل بەمجۆرە دەگێڕێتەوە: «لە لایان خاوەن شکۆوە فەرمان درا کە ئەرتەشی پەهلەوی بۆ تەفروتووناکردنی شێخ خەزعەل وەکار بکەون. هێزەکانی باشوور لە دەوروبەری بەندەرەکانی بوشهر و دیلم و بهبهان بەرەو خەزعەل وەڕێکەوتن. سەرتیپ فەزڵوڵڵاخانی زاهیدی کرایە فەرماندەی بەرەی شەڕ. لە ئاکامی چەند شەو و ڕۆژی هێرش، لە ڕەزبەری ١٣٠٣ ( ١٩٢٤ )دا یاخییەکان تێکشان. پاشان ئەرتەش لە ٩یخەزەڵوەر دا بەرەو زیدون وەڕێ کەوت.عەرەبەکان لە زیدون مەتەرێزی قایمیان ساز کردبوو و ڕۆژ بە ڕۆژ ژمارەیان لەزیادبووندا بوو. لە زیدون پاش زنجیرەک شەڕ و پێکدادانی توند، یاخییەکان بەرەو هندیجان ڕایان کرد و غەنیمەتێکی زۆر بە نەسیبی ئەرتەشیەکان بوو.
لە تاران لەلایان خاوەن شکۆوە حوکمێکی گشتیی بەمجۆرە بڵاو کرایەوە:
چەندی ویستم بە ئامۆژگاری و نەسیحەت خەزعەل بێنمە سەر ڕێ، گوێی نەدا؛ بۆیە فەرمان بە تەواوی قشوون [ئەرتەشی ئێران) دەکەم کە تەواوی هێز و توانای ماددی و مەعنەویی خۆی بۆ نەهێشتن و لە ناو بردنی دوا لەمپەڕێ کە لە سەر رێگای گەشە و پێشکەوتنی قشون و لە ئاکامدا شکۆ و گەورەیی مەملەکەت قوت بووەتەوە، ئامادە و تەیار بکەن.» (قەدیمی ١٣٢٦:٩٦)
ڕەزاشا ناوی شارە عەرەبیەکانی گۆڕی و زمانی فارسی داسەپاند. ئەوانەی ملیان نەدەدا، بە ئێعدام وەڵام درایەوە. ( مجتهد‌زاده،۲۰۰۱:۶۵)
دانیشتووانی عەرەبی خوزستان کەوتوونە بەر سیاسەتەیەلی وەک یەک کردن و ڕێبەرانی خێڵەکان یان ئێعدام کران یان دوو خرانەوە. (Fisher,1968:432)
ڕەزاشا ناوی شارە عەرەبییەکانی خوزستانی وەک فەلاحیە گۆڕی و زمانی فارسیی داسەپاند. مل نەدان، بە ئێعدام و زیندان وەڵام درایەوە( مجتهد‌زاده، ۱۳۸۷:۶۷)
   بەلووچستانیش کە بەشێکی جیا نەکراوەی ئاڵتون‌زایە لە ئێران، گرفتاری تاڵان و ئاگر بوو. لە سەرەتاکانی گەلاوێژی ١٣٠٢ لە بەندەرەکانی نەهروود و ناسرئاباد و بەلووچ لە نزیک کرمان ئاڵۆزییەکی بەربڵاو ڕووی دا و لە ئاکامدا ئەرتەش بەرەو ئەوێ نێردرا و لە چواردەی خەزەڵوەری ١٣٠٢ بۆ ماوەی ٥٥ ڕۆژ لە ١٠ی بەفرانباردا، ئەرتەشی پەهلەوی چووە دزداب (زاهدان).(قەدیمی ١٣٢٦:٩٦)
هێزەکانی ڕەزاشا لە بەلووچستان بیرەکانی ئاویان ژاراویی کرد و دار خورماکانیان سووتاند، بۆ ئەوەی بەلووچەکان ملیان بۆ کەچ کەن. ( سپاهی، ١٢١:١٣٩٠)
هێزەکانی ڕەزاشا بۆ ئەوەی خێڵە بەلووچەکان ناچار بە خۆڕادەست کردن بکەن، بیری ئاو و دارخورماکانی بەلووچستانیان، لەناو برد. (Spooner,1983:158)
لە ساڵی ١٣٠٤، دا هێزەکانی ڕەزاشا لە تورکمان سارا، دەستیان دایە کوشتاری خەڵک، پیاوە تورکمەنەکانیان ئێعدام کرد و ژن و منداڵەکانیان کردنە کۆیلە (کاتوزیان، ٨٩:١٣٩٨) (الجعفری, `١٤٣:٢٠١٣)
کوشتاری تورکمانەکان لە ساڵی ١٩٢٥دا کردەوەیەکی ئامانجدار بوو بۆ پێکهێنانی ترس لە نێو گرووپە ئێتنیکییەکانی دیکە بۆ تێکشکاندنی خۆڕاگری و مل نەدانیان بەرانبەر سیاسەتی بە ناوەندیی کردن. (Cronin,1997:76)
   سیاسەتی نیشتەجێ کردنی زۆرەملێی عەشیرەتەکان لە حکومەتی ڕەزا شادا، ئوپەراسیۆنی لەشکریی تێدا بەکار هێنرا کە بووە هۆی کوشتاری بەکۆمەڵ و لەناوچوونی ژیانی عەشیرەتەکان. ( Abrahamian,1982:143). 
زۆر جار نووسەرانی فارس، سەرەڕایی ڕەخنە و گێڕانەوەی تاوانەکانی پەهلەوی یەکەم و دووهەم، دەماری شۆڤینیستیان ڕێگا نادا بەرەنگارییەکان وەک بەرەنگاریی نەتەوەیی ببینن و لە چوارچێوەی بزاوتی عەشیرەتیی دا  لێکیان دەدەنەوە و سەرکردەی  ڕزگاریخوازی  ئەو  نەتەوانە بە  سەرۆک خێڵ نا دەبەن.  بەڵام ئەوە  هیچ لە ئاستی تاوانەکانی ڕەزا  شای دامەزرێنەری دەوڵەتی ئێران کەم ناکانەوە و ناوەرۆکی نەتەوەیی بەرەنگارییەکانییش داناپۆشرێن.
قەدەغەی چاپەمەنیی بە زمانی ترکی و داخستنی ئەنجوومەنە کەلتوورییەکانی ئازەری، ناڕەزایەتیی بەربڵاوی لە تەورێز و ئورمیە لێکەوتەوە. ( Atabaki,2000:93)
ڕەزاشا بەکارهێنانی زمانی تورکیی لە قوتابخانەکان قەدەغە کرد، ئەو مامۆستایانەی بە تورکیی دەرسیان دەگوتەوە، گرت و زیندانی کردن. ( اتابکی، ١٣٨٩:۷۷)
ڕەزاشا پڕۆژەیەکی سەرکوتکەرانە و هەمەلایەنەی بۆ نەتەوەسازیی دەستپێکرد کە ئامانجی لەناو بردنی پێوەندییە ئێتنیکی و خزمایەتییەکان و جێگرتنەوەی بە ناسنامەی نەتەوەیی مودێڕن و یەک پارچەی فارس بوو. زمانی فارسی کرایە زمانی فەرمیی و ئەو قوتابخانە و بڵاڤۆکانەی کە بە عەرەبی، کوردی، تورکی و زمانە نافارسییەکانی دیکە پەروەردە یان وەشانیان هەبوو داخران. دایک و باوکان ناچار کران ناوی فارسیی لە سەر منداڵەکانیان بنێن وناوە ڕەسەنەکانی جوغرافیا و شوێنەکانیان بگۆڕدرێن بۆ  فارسیی.(Minority Rights Groups International.2003)

🔹کۆمیدیای نەتەوەسازیی ڕەزا پەهلەویی، نەوەی ڕەزا شا
   ئەگەر نەتەوەسازیی رەزاشا، تراژیدیایەکی مێژوویی خولقاند و بە ناو خوێن و گۆشت و پێستی هەزاران کورد-لوڕ و بەلووچ و عەرەب و تورکمەن‌دا تێپەڕی و تورکە ئازەرییەکان زمانی داییکییان لێ قەدەغەکرا و دواجاریش ئەو نەتەوانە هەر پەروەردەی ئێرانیان وەرنەگرت و بە ئێرانیی نەبوون؛ پاش سەت ساڵ و لە کۆتایی سەدەدا، رەزا پەهلەوی، نەوەی رەزا ماکسیم ، ئەو خەونەی رۆژی شەممە ٤یگەلاوێژی١٤٠٤هەتاویی رێکەوتی ٢٦ی ژوولای٢٠٢٥ زاینی لە نمایشێکی کۆمیك‌دا لە مونیخ بە وێنە و دیمەنی هێماییی( (Cymbolic گێڕایەوە.( DW.com,2025 )
     نمایشی مونیخ سڕینەوەی هێمایی نەتەوە نافارسەکان و پێداگرتنەوە لە سەر دەوڵەت-نەتەوەی یەک ناسنامە، یەک زمان، یەک مێژوو لەو جوغرافیا فرەنەتەوە و نیشتمانە بوو بە شێوازی هێمایی و حەولدان بۆ نۆژەن کردنەوەی بوو.نمایشی  مونیخ درێژەی هەمان ئایدۆلۆژیای ڕەزا خانیی بوو بە ئامرازی دیکە.
  لە نمایشی مونیخ‌دا، تەشکیلاتی شازادە، بە هێنانە سەرسەکۆی کۆمەڵێک دەستوپێوەنی جیرەخۆر یان ناسنامەونکردوو  بە جل و بەرگی کوردیی ئەردەڵانیی، لوڕی، بەختیاری و عەرەب و تورکمان و بەلووچ و ئازەریی، بە خەیاڵی خۆیان " یەکێتی نەتەوەیی ملت ایران" یان لەژێر سێبەری شازادەی "پدر"دا، نمایش کرد.( ,2025 iranwire.com ) بەڵام ئەو نمایشە هەرچییەکی پیشان دابێ و هەر شتێکی سەلماندبێ، نەک هەر یەک نەتەوەبوونی ئێرانی پیشان نەدا، بەڵکوو راست بە پێچەوانەوە، شکستی هەموو پڕۆسەی نەتەوەسازیی سەت ساڵەی پێشووی ئێرانی سەلماند. دروشمەکانی خەڵکی سنەش لەو رۆژانەدا کە کۆی دەوڵەتی ئێرانیان کردە ئامانج، بوونە تەواوکەری ئەو راستییە. 

🔺ئاکامگیریی
لە ناو هەموو فارس دا یەک ئیسماعیل بێشکچیی  دەست ناکەوێ. هەموو فارسەکان بە تاک و گرووپی سیاسییەوە، لە چەپەوە بۆ ڕاست، لە پاراستنی بنەماکانی دەوڵەت-نەتەوەی فارس  دا هاوبیرن و هەموویان لە سەر فارستەوەر بوونی دەوڵەتی ئێران،هاوخەون و خەمن. لەم هاوکێشەیەدا ڕەزا پەهلەوی و خامنەیی،فەروخ نیگەهدار و میرحوسێن،ڕەجەوی و ئاهی، نووریزادە و حەسەن و حوسێن شەریعەتمەداریی، لە یەک بەرەدان.
 بۆیە هەتا بنەماکانی ئەو دەوڵەتە وەک دەوڵەتێکی کۆڵۆنیالیی بمێنێ، گۆڕینی حوکمڕانان و شکڵ و شێوازی بەڕێوەبەرانی، لە جێدا ئازادیی و مافی چارەنووسی کورد و نەتەوە بنەستەکانی دیکە، مسۆگەر ناکات، بەڵکوو تەنیا دەرفەتێک بۆ نۆژەنکردنەوەی دەوڵەت-نەتەوەی قەیرانگرتووی ئێران دەڕەخسێنێ. بو  کورد و هاو دۆخەکانیشی گۆڕانکارییەکان بۆیان خولانەوە لە بازنەیەکی بەتاڵ دا دەبێت. کورد و ئەو نەتەوانەی وا ڕەزا ماکسیم- شا، ساڵ بە ساڵ سەرەی بۆ هێرش و لە ناوبردنیان دادەنا دەبێ بە گەڕانەوە بۆ بیرەوەریی مێژوویی خۆیان و سوور بوون  لە سەر بەفەرمیی ناسرانیان وەک نەتەوە و داننان بە مافی دیارییکردنی چارەنووسی سیاسییان دا، لە سپاردنی خۆیان بە قەزا و قەدەر خۆ ببوێرن،لە قوربانیانی مێژووەوە بۆ دروستکەرانی مێژوو بگۆڕدرێن و بە هاوپشتیی یەکتر و بە بکەریی و سووژە بوون، گۆڕانی ڕێژیم بە ئاڕاستەی گۆڕان لە سنوور و سەروەریی و دەوڵەت دا ببەن.

حسەین یەزدانپەنا
١٦گەلاوێژی٢٧٢٥ک
٧ ئاگۆستی ٢٠٢٥ز
---------------------------------------------------

Abrahamian, E. (1982) Iran Between Two Revolutions. Princeton: Princeton University Press.  
Atabaki, T. (2000) Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy in Iran. London: Palgrave Macmillan.
Cottam, R. (1964) Nationalism in Iran. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press.  
Cronin, S. (1997) The Army and the Creation of the Pahlavi State. London: I.B. Tauris.
Douglas, W.O. (1951) Strange Lands and Friendly People. New York: Harper & Brothers.
  Fisher, W.B. (1968) The Cambridge History of Iran, Vol. Cambridge: Cambridge University Press.  
Hambly, G. (1969) The Cambridge History of Iran, Vol. Cambridge: Cambridge University Press.  
Katouzian, H. (2003) Iranian History and Politics. London: Routledge.  
Keddie, N. (2003) Modern Iran: Roots and Results of 
Revolution. Yale: Yale University Press.
Spooner, B. (1983) Baluchistan: Geography and History. New York: Columbia University Press.
 The death angel of Khomeini (minority rights group international,2023).
‏https://www.dw.com/fa-ir/همایش-همکاری-ملی-برای-نجات-ایران-برگزار-شد/a-73425951?utm_source=chatgpt.com
‏https://iranwire.com/fa/news-1/143535-برگزاری-همایش-همکاری-ملی-برای-نجات-ایران-به-میزبانی-شاهزاده-رضا-پهلوی/?utm_source=chatgpt.com

ئابراهامیان،یراوند(١٣٧٧)ایران بین دو انقلاب،ترجمە احمد گلمحمدی و محمد ابراهیم فتاحی،چاپ نوزدهم،تهران:نشر نی
اتابکی، ت. (۱۳۸۹)،آذربایجان در ایران معاصر، تهران: نشر نی.  
توحیدی، ف. (۱۳۹۸)، تاریخ لرستان معاصر، خرم‌آباد: انتشارات افلاک.
الخالدی، ع. (۲۰۱۰)،ایران فی عهد رضا شاه، بیروت: دارالکتب العلمیة.
سپاهی، ع. (۱۳۹۰)، بلوچستان در دوره پهلوی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
قدیمی، ذبیح الله، (١٣٢٦) تاریخ ۲۵ساله ارتش شاهنشاهی ایران، چاپ اول، تهران چاپخانه مجلس شورای ملی و بانک ملی ایران
 کاتوزیان، م. (۱۳۹۵)،تاریخ ایران مدرن، تهران: نشر مرکز.
مجتهدزاده، پ. (۲۰۰۱) جغرافیای سیاسی خوزستان، تهران: انتشارات سمت.